Mens en Wereldbeeld - Perspectief

#1 Perspectief

Wij zijn wezens die bewust zijn van onszelf en onze omgeving. Echter wat we waarnemen, waar we ons van bewust zijn, hoe we dit interpreteren en wat we er vervolgens mee doen hangt af van het persoonlijke perspectief waarmee wordt gekeken. Dit verschilt per groep, per individu en heeft te maken met wie je omgaat, wat je geleerd hebt en meegemaakt. Hoe je jezelf en de wereld ziet.

Er is een dominant perspectief hoe wij naar de werkelijkheid kijken, maar dat is logischerwijs verouderd voor de nieuwe oplossingen die we zoeken. We zien ze simpelweg niet anders hadden we ze al lang gevonden. Dit perspectief hebben we geleerd op school. Dit is ontstaan uit de inmiddels klassieke wetenschappelijke weg van een subjectief individu dat een object observeert. Wat de wetenschap doet is zoveel mogelijk subjectieve factoren (lees: individuele interpretaties) wegnemen om een zo objectief mogelijk oordeel te vellen. Dat leren we op school en heeft goed gewerkt. Probleem is dat dit volgens de huidige wetenschappelijke inzichten niet echt kan. Objectiviteit is in essentie een illusie. Het is een idealisatie van de observatie waarbij de waarnemer zo neutraal mogelijk is. Dit betekent dat een heleboel gevoelens, ideeën en intuïties worden genegeerd, het onderzoek en de conclusies dienen immers reproduceerbaar te zijn (en niet uniek). Dit is ook hoe de overheid werkt, voor iedereen gelden dezelfde regels, tenzij er sprake een uitzonderlijk situatie.

Maar wie de werkelijkheid observeert ziet dat dit in beide gevallen een illusie is. Macht en positie doen er wel degelijk toe in de maatschappij, dat is immers de plek van waaruit je kijkt. Zoals Foucault zei: ‘De macht bezit niet de waarheid, de waarheid is altijd aan de zijde van de vrijheid’.

De rigide reproduceerbare onderzoeksregels om ware uitspraken te doen over de werkelijkheid staan soms juist deze ware uitspraken in de weg. Vooruitgang in de wetenschap heeft twee factoren nodig, enerzijds geniale individuen die een nieuwe weg ontdekken en anderzijds rigide onderzoek om deze weg te plaveien. Inmiddels zijn we er achter dat de werkelijkheid niet zo statisch is als we denken. Menswetenschappen ziet de mens als object, maar is natuurlijk zelf ook ‘een object’ gemaakt door ons mensen. Wij zijn zeer complexe wezens op allerlei wijzen verbonden met elkaar en onze leefomgeving. Je kunt ziektes, karaktereigenschappen, traumaverwerking of eetgedrag niet als afzonderlijke dingen bestuderen, want ze zijn verbonden en afhankelijk van elkaar. Een soort kluwen onontwarbare wol waar we uitspraken doen over individuele draadjes die we in het laboratoriumsituaties, met dubbelblind onderzoek en objectieve vragenlijsten onderzoeken. Hierbij kijken we noodgedwongen naar deelprocessen die we weer koppelen richting een integraal doel. Dit is een stap die lastig is in mijn optiek, zeker als dit de hoofdbron van onze kennis wordt op het gebied van ons eigen wezen. Dit kan de intrinsieke reden (systeemreden) zijn dat slechts 50% van psychologisch en sociologisch reproduceerbaar is. Met andere woorden in 50% van de gevallen vinden andere onderzoekers niet dezelfde resultaten. We meten als het ware een golvend oppervlak.

Dit alles maakt het eigenlijk onmogelijk dit type resultaten als ‘ware uitspraken’ te extrapoleren naar een dynamische praktijk. Onderzoek wordt vaker ingezet om een bestaande of gewenste praktijk te rechtvaardigen of te ontkrachten dan om een nieuwe praktijk te ontwikkelen. Al bij al een ingewikkeld proces vol belangen en de kreet ‘wetenschappelijk bewijs’ is hier niet meer te rechtvaardigen als ‘ding op zich’.

Je zou dienen te stellen dat er een correlaties (verbanden) worden gevonden. Dat is dan een verband tussen twee factoren in deze specifieke onderzoekssituatie (context). Zonder bewezen werkingsmechanisme is dit niet oorzakelijk slechts statistisch (ze komen samen voor). Dit is wat de meeste onderzoekers ook melden als ze de resultaten toelichten waar het vervolgens in de populaire media en de commercie tot een bewijs wordt omgevormd dat een oorzakelijk verband suggereert. Een klein opportuun betekenisvol stapje dat eigenlijk niet gemaakt zou mogen worden objectief gezien.

Als je aandacht richt op een object gaat dit groeien in je bewustzijn, zie je meer connecties, patronen en facetten. Er is altijd meer, het is altijd complexer. Zoekend naar de essentie ontvouwt zich steeds een nieuwe essentie. Het voelt als een immens theater waar steeds gordijnen opengaan die nieuwe podia en nieuwe voorstellingen (verhalen) genereren.

De manier hoe je naar de dingen kijkt bepaald hoe de dingen zijn en wat je dus ziet en meemaakt in het theater des levens. Ieder bestudeerd object krijgt meer diepgang en functie en kan verbonden worden met andere objecten. Dit is volgens mij dan ook de werkelijke basis van de groei van wetenschappelijk kennis. Nu goed, als wij onszelf bestuderen op wat voor manier dan ook, via medisch onderzoek of introspectie. Doen we dit vanuit een perspectief waarbij we het bestudeerde objectiveren.

Als we onszelf willen bestuderen dienen we onszelf in tweeën te splitsten, dat wat observeert (subject) en dat wat geobserveerd wordt (object). Er bestaat iets buiten ons en binnen ons, dat we nooit kunnen kennen. Een waarnemend subject is altijd een absolute noodzakelijke voorwaarde en een subject ziet objecten en niet het subject zelf. Ook als we de observaties door computers laten doen hebben wij deze geprogrammeerd en de interpretatie vastgelegd. De objectieve wereld die we waarnemen is afhankelijk van het perspectief waarmee we ernaar kijken. Dit geldt altijd en overal. We zijn ons meestal niet bewust van deze bril vanwege de vanzelfsprekendheden waarmee hij gemaakt is. Om het perspectief te zien dienen we deze vanzelfsprekendheden te confronteren en zo ontstaan andere nieuwe vanzelfsprekendheden. Je perspectief veranderd. Als je eenmaal iets weet kun je het moeilijk negeren.

We zitten in een tijd waarin ons dominante perspectief aan het fragmenteren is, het postmoderne tijdperk. Er is nog geen dominant en samenbindend perspectief dat het vorige vervangt. Dit is een langdurig proces leert de geschiedenis.

Ons perspectief zit verborgen in de betekenis van de verhalen die we vertellen. In die verhalen spelen wij altijd een rol van betekenis en deze is altijd een objectivering van een subjectieve impressie. Als je bijvoorbeeld een eerste prijs wint, ben je dan wel de beste? Een trofee aan de wand betekent dat je ooit ergens ‘het beste’ in was. Dit betekent dat de betekenis van ‘het beste zijn’ de zin en waarde ervan bepaald. Als bijvoorbeeld ‘eerste’ worden geen status had, zouden we niet zo enorm veel competitie organiseren op alle gebied. Ik heb het hier niet over de zin en het nut van competitie, dat is een heel ander verhaal, maar over de taal en betekenis van competitie. Zowel subject (waarnemer) en object (winnaar) zijn in deze ondergeschikt aan het perspectief waarmee wordt waargenomen. Als winnen geen waarde had zouden winnaars ook nooit voor ijdel of zelfingenomen of vals spelend kunnen worden uitgemaakt, hooguit als idioten die zinloze wedstrijden houden. De betekenis van winnen is een ‘onzichtbaar vanzelfsprekend’ object tussen het subject en het object. Het is niet raar om te bedenken dat dit perspectief van vanzelfsprekende betekenis zowel het subject als het object stuurt. Probeer maar een winnaar niet te feliciteren of te negeren. Dit word je per direct kwalijk genomen en ben je waarschijnlijk afgunstig. Dit is waar, tenzij je het werkelijk geen bal interesseert, maar dan zijn er nog de sociale conventies op het gebied van fatsoen en gunnen. Dat maakt je per direct bot en wil je dat niet moet je toneelspelen. Als je aan introspectie doet om te weten te komen of je werkelijk afgunstig bent of werkelijk de beste bent, kijk je subjectief door de objectieve bril naar jezelf. Dan kun je je afvragen: heb ik geluk gehad of ik heb ik het verdiend. Meestal is het een mix van die twee. Alles wat we als vanzelfsprekend beschouwen wordt niet direct benoemd en vormt dus automatisch het perspectief van waaruit we kijken. Dit werkt als een soort 3D bril voor betekenis en zin bij al onze waarneming. We zien deze betekenis en de bijbehorende zin ervan immers direct en duiden dit ook direct. Dat is ‘een ding’ in deze, er zit geen denken tussen: winnen is het beste! Als er al iets als probleem wordt benoemd is dat meestal niet het winnen, maar het verliezen.

Dit geldt op alle gebied. Kijk naar de klimaatdiscussie, het begint met wetenschappers die de klok luiden, het tot nog toe ‘vanzelfsprekende feit’ ter discussie stellen, activisten die dit oppakken en langzaam dringt het bedrijfsleven en politiek binnen en dan ook niet direct van harte. Alles wat ik hier schrijf heb ik uit de wetenschappelijke literatuur en is overtuigend onderbouwd. Ik geloof in de ontwikkeling van wetenschap en het belang ervan. Eerst waren er klachten, toen ziektes en we ontdekten ook echt oorzaken, waar we wat aan konden doen. De oorzaken waren overigens in eerste instantie, kwade geesten of luchten en de populairste: een straf van God. Het was een zegen dat we ‘natuurlijke oorzaken’ vonden, bacteriën, virussen e.d. en natuurlijk schoten we door in de zoektocht, die inmiddels vele inzichten heeft opgeleverd. Er zijn nieuwe gordijnen opengetrokken in ons innerlijk theater en op de nieuwe podia zien we de nieuwe oorzaken, die zeer talrijk zijn en nog geen begrijpelijke voorstelling vormen. Het perspectief van waaruit gekeken wordt is een taai ding, want betekenis, zingeving en maatschappelijk aanzien zijn eraan gekoppeld. Vandaar dat ik in dit handboek een praktische insteek aanbied waarmee je vanzelfsprekendheden kunt herkennen en bestuderen. Deze techniek gebruik ik al sinds jaar en dag om oplossingsrichtingen te vinden en beslissingen te nemen in mijn organisatie. Hier verschuilt zich een heel sterk handvat om de waan van alledag te weerstaan.

Hoe onderzoek je je eigen perspectief oftewel de bril waarmee je naar de werkelijkheid kijkt ?

Het startpunt is het kiezen van een dynamisch object van betekenis: een probleem. In plaats van proberen oplossingen te verzinnen ga je eerst terug naar start. Hoe ben je hier terechtgekomen. Ik kies steeds voor het koppelen van een doel aan een probleem. Het doel is namelijk iets wat je nog niet bereikt hebt en je weet niet wat er gebeurd als je het doel ook werkelijk bereikt. In geval van lijden is het vanzelfsprekende doel vaak het lijden verminderen of laten verdwijnen. Dit is een heel aantrekkelijk doel maar als je suggereert dat dit doel te bereiken is en het lukt niet geeft dit valse hoop en vertraging met een grote kans dat de problemen individualiseren en institutionaliseren. Denk bijvoorbeeld aan het lijden aan eenzaamheid. Dit wordt minder oplosbaar als je niet de juiste weg naar het doel kiest.

Dat individualiseren en institutionaliseren zie je overigens maatschappijbreed gebeuren in de gezondheidszorg, er gaan geen ziektes weg, er komen er alleen maar bij alsook therapieën. We lossen problemen op, maar er ontstaan weer nieuwe problemen. Dit gecombineerd met de big data statistiek die laat zien dat als je naar de gehele bevolking kijkt deze juist ongezonder wordt vergeleken met 10 jaar terug.

Allemaal ‘systeemdingen’ die de meest mensen op zichzelf vanzelfsprekend vinden, maar als je ze op een rijtje zet, zijn ze dat geenszins meer. Alles lijkt tegen elkaar in te werken. Het aloude idee dat de dokter het wel zal oplossen is natuurlijk wishfull thinking. Dit was mijn analyse zo ongeveer toen ik 30 jaar geleden stopte als praktiserend arts. Ik geloofde er niet meer in, je stuit steeds op dezelfde dilemma’s en wat is de zin van het verplaatsen van problemen. Het had veel meer zin dacht ik om naar alternatieve wegen te zoeken en in mijn opinie dienen deze in eerste instantie buiten de zorg te worden gevonden en ontwikkeld.

Nu is het zowat de regel dat automatisch en in eerste instantie naar medische oplossingen wordt gezocht. Als je klachten hebt is de dokter een van de vele opties maar toch is het vaak in onze beleving de enige en eerste optie. Dit is een hardnekkige vanzelfsprekendheid, die lang niet in alle gevallen de beste optie is. Deze situatie zorgt ervoor dat de grote verzameling niet medische oplossingen voor medische problemen pas in beeld komt als de medische aanpak niet helpt. Het grootste probleem momenteel is om mensen die ongezond leven, gezonder te laten leven. Als je dit lukt is dit natuurlijk de meest verstandige weg, want mensen worden gezamenlijk gezonder. Dit is uiteindelijk het enige dat werkelijk zorgkosten kan doen dalen.

Terug naar het perspectief, als je dus anders naar dingen kijkt kun je ze anders inzetten en gebruiken. En als we aannemen dat perspectief een basale kwaliteit is van mensen en vorm geeft aan ons ego, gevoelens, denken en doen. Heb je een middel in handen om jezelf en de wereld om je heen te veranderen. Want als het je lukt om anders naar jezelf te kijken, veranderd je zelf dus alsook je gedrag, want je ziet het anders. In de medische wereld noemt men dit cognitieve therapie waarbij inzicht het werkingsmechanisme vormt.

Dat is interessant want dat is precies wat we willen; veranderen ten goede en samen. Dan moeten we dus ook met zijn allen inzicht hebben hoe dit te doen. Om een nieuwe oplossingsrichting te vinden moet je dus een aantal ‘vanzelfsprekendheden’ samen problematiseren om ze te kunnen zien, onderzoeken en oplossen.

Laten we als oefening eens op deze wijze naar de onderkant van de samenleving kijken, hier bevinden zich namelijk de mensen met de ongezondste levensstijlen en de laagste socio-economische status. Het barst natuurlijk van de uitzonderingen, maar het gaat hier om de grote getallen en dan zie je een duidelijke trend. Deze mensen leven gemiddeld 5 tot 7 jaar korter en hebben ook meer last van chronische klachten. Dit is geen direct gevolg van ziekte maar gewoon meer last van ziekte. Het is een maatschappelijk probleem en een individueel probleem. Alleen het individu heeft niet de mogelijkheid dit op te lossen, ondanks alle aandacht, hulp en zorg, want anders zou het niet zo’n vaststaand statistisch gegeven zijn. Het is dus veel te simpel deze individuen hiervan de schuld te geven. Toch hoor ik dit nog dagelijks, ‘maar ja hij of zij maakt er ook een potje van’. Het is een beetje als zeggen tegen iemand die doof is dat ie niet goed zijn best doet om te horen, want jij kan het toch ook. Dat gaat niet werken. Als mensen niet in de positie zijn om zich uit deze situatie te bevrijden en je gaat helpen zorg er dan ook voor dat het lukt anders, want anders geef valse hoop en eigen schuld als het niet lukt.

Werken is gezonder dan niet-werken is ook zo’n vanzelfsprekendheid wat veel politici en bestuurders roepen. Iets dat ook vaak voor lief wordt aangenomen. Beleidsmatig is het een soort van tovermiddel, werken is zowat goed voor alles. Maar wacht even, is het soort werk, het maatschappelijk aanzien en de omgang met andere mensen niet veel belangrijker. Ploegendienst, schoonmaakwerk, zwaar fysiek werk, overwerk en 80 uur per week werken kun je toch niet echt als gezond beschouwen. Arbeid heeft dus zowel ziekmakende als een gezondmakende aspecten in zich. Dit zul je dus dienen te betrekken in de analyse en conclusie. Daarnaast is de plek waar je woont de mensen met wie je omgaat ook bepalend. Dit zijn stuk voor stuk dynamische omgevingsfactoren en deze heb je als individu niet in de hand en zeker niet als je onderaan bungelt qua waardering en beloning.

De omkering zit hierin dat arbeid dus als een niet medische oplossing voor medische problemen kan zorgen (medicijn), maar ook als een oorzaak van klachten en/of ziekte worden gezien (ziekte verwekker). Om dat laatste te beteugelen hebben we de arbeidsinspectie opgericht, die zorgt dat misstanden of ongezonde situaties worden vermeden. Echter dit doet niets met de aard van het werk en om arbeid als niet medisch oplossing voor medische problemen in te zetten is een andere insteek nodig, waarbij de gezondheidswinst van de werknemer en de productiewinst van de werkgever samen tellen. Hier is geen organisatie en nauwelijks aandacht voor. Daar is het dus eventueel de nieuwe weg en kans te vinden en te organiseren denk ik dan.

Dat is dan ook wat we als Creatief Beheer proberen, deze positieve insteek te ontwikkelen aan de onderkant van de arbeidsmarkt, waar werk vooralsnog als maatschappelijk plicht wordt gezien en slechts opportuun als preventief. In de hogere kringen is dit heel anders, hier wordt werk (carriere) als een vorm van zelfontplooiing gezien. Dit is trouwens ook een individuele insteek, die waar het mis gaat de nodige burn-outs oplevert.

Dit neemt niet weg dat politici en bestuurders ‘werk als medicijn’ blijven promoten. Prima, maar dan moet je die arbeid dus wel gezond en eerlijk maken. Maar ja de economische waarde gaat steeds voor en dus stijgen de kosten van de zorg.

Je zou kunnen stellen dat met name arbeid in de laagste loonschalen meer kost aan extra zorgkosten dan het oplevert aan economische waarde voor de samenleving. Het gezondheidsaspect heeft minder prioriteit en dus juist de mensen met de grootste vatbaarheid voor ongezond leven worden ook nog gedwongen ongezond werk te doen. Dat geeft sociale spanning en kost veel geld want uiteindelijk betalen wij allemaal de zorgkosten.

Zonder dit type analyse gekoppeld aan de feedback uit de praktijk mis je een objectief kompas en leidt je weg waarschijnlijk niet tot het doel. Het doel bestaat in deze namelijk nog niet: arbeid die wordt afgerekend op de preventieve waarde voor de gezondheid van de werknemer. Therapie en productie zijn strikt gescheiden, terwijl ze alles met elkaar te maken hebben en een oplossingsrichting bevatten die verrassend simpele en effectief is.

Samenvatting

Hoe je naar de dingen kijkt bepaald grotendeels hoe ze zijn.

Dit biedt een mogelijkheid om jezelf en de dingen te veranderen.

Als je een vanzelfsprekendheid goed onderzoekt van alle kanten bekijkt, blijkt dit vaak helemaal niet zo van-zelf-sprekend te zijn.

Gezondheidszorg maakt ons bijvoorbeeld niet automatisch gezonder

We zitten vol met vanzelfsprekende betekenis, waar we nooit over nagedacht hebben.

Door een perspectief analyse van een specifiek probleem kunnen oplossingswegen worden gevonden, die je anders nooit zou vinden.