De vloek en de zegen van specialisatie

De Groene Amsterdammer besteedt in haar eerste nummer in 2020 veel aandacht aan Nietzsche.

'Het weinig opwekkende alternatief is ‘de laatste mens’, een wezen dat niet strevend is, geen ambitie heeft en zich overgeeft aan kleine pleziertjes en een obsessie met gezondheid.'

Nietzsche is een van de meest invloedrijke denkers uit de negentiende eeuw en tegelijkertijd ook een van de meest controversiële. Zijn ‘laatste mens’ heeft heel veel weg van hoe wij nu leven, vooral gericht op eigen plezier en comfort. Die obsessie met gezondheid is een zeer goede voorspelling, alleen het gedeelte ‘ambities’ klopt niet echt. Want zeg nu zelf. We zijn juist overambitieus, bang de boot te missen. Nietzsche bedoelde waarschijnlijk zelfoverstijgende ambitie, opoffering voor het grotere goed. We willen toch echt wel ‘de beste’ zijn. En hier schuilt een discrepantie of regelrechte tegenstelling. Als je tegenwoordig ergens de ‘beste’ in wil zijn, moet je je specialiseren en je onderwerp beperken anders ‘word je niet gezien’. Dit geldt voor zowat alles, maar het meest voor wetenschap.

Ik vermoed dus dat Nietzsche met de ‘laatste mens’ bedoelde: een mens zonder grote idealen, zonder ideeën waarvoor hij of zij zou willen sterven. De meeste ideologieën zijn in de vorige eeuw ten onder gegaan. En er is niets voor in de plaats gekomen, behalve fundamentalistische en ongeloofwaardige opportunistische idealen. Waar overigens nog steeds mensen bereid zijn om voor te sterven. Nietzsche zegt er het volgende over als het gaat om het Christendom.

'Vasthouden aan de christelijke moraal zonder nog te geloven in de religie zelf, betekent dat je leven op hypocrisie en onwaarheid berust. Het gevolg ervan is ressentiment, de wrokgevoelens van de machtelozen die de middelen ontberen om wraak te nemen.'

Tja, wat nu? Wat is nog ‘waardig leven’ en wat zijn ‘zaken om voor te sterven’ om in de terminologie van Nietzsche te blijven? In al onze pogingen om uit te blinken vergeten we datgene wat ons bindt. We gaan ervan uit dat als we als wetenschapper ‘iets’ belangrijks ontdekken, dat dit dan automatisch bijdraagt tot het verbeteren van het geheel. Daar gaat het mis en dit is een belangrijke oorzaak van de existentiële crisis waar we ons nu in bevinden. Je kunt wel sterven voor je ideaal, maar als er vervolgens niets mee gebeurd is dat toch sneu. Ons gedeelde lot als mensheid is in de handen van specialisten. Dat was aanvankelijk wellicht een zegen, maar nu is het een vloek. Wie is eindverantwoordelijk?

Het is in de geschiedenis nooit zo geweest dat een bepaald systeem (manier van denken, levensbeschouwing, maatschappijvorm, ideologie, politieke stroming) het eeuwige leven heeft. Het komt op, floreert en gaat ten onder. Als je braaf je best doet en je presteert uitzonderlijke dingen, ben je natuurlijk te allen tijde afhankelijk van wat ermee gebeurt. Dit hangt af van de fase, opkomst, bloei of ondergang, waar onze samenleving zich in bevindt. Daar wringt de schoen: het leven is in deze niet redelijk, evenmin als mensen zelf. Alomvattende ideologieën zijn momenteel sowieso problematisch, want we leven in een democratische samenleving. Gelukkig overigens, maar houdt deze democratie wel stand en is het wel een echte democratie? Worden we niet werkelijk gestuurd door het grootkapitaal of samenzwerende elites? Allemaal vragen waar ik hier geen antwoord op kan en ga geven. In tijden van neergang is niet de oorzaak van belang, maar de oplossing, de uitweg zogezegd. Wat ik wil doen, is een andere invalshoek kiezen om te komen tot een verbindend perspectief. Een perspectief waarbij we vanuit het geheel naar de delen kijken.

Ik haal Nietzsche erbij, omdat hij nog wel een groot en meeslepend ideaal verkondigde: de Übermensch. Hij heeft echter nagelaten te vertellen wat hij er precies mee bedoelde. Het enige wat je ervan zou kunnen zeggen, is dat hij ‘een nieuwe mens’ wil ter vervanging van de ‘laatste mens’. Om die reden is het niet te begrijpen dat de nazi’s dat met een totalitaire staat trachtten te realiseren. Want daarin krijg je volgzame, onderdrukte burgers, dat zijn slaven in de ogen van de filosoof met de hamer, en zeker geen Übermenschen. Nietzsche was in de kern sociaal en rechtvaardig, zeker geen antisemiet. Genoeg controverse, genoeg geschiedenis, terug naar de huidige tijd.

Wat zou nu een ‘Übermensch’ kunnen zijn? Belangrijk hierbij is de vraag: is dat voor iedereen weggelegd of slechts voor een aantal uitverkorenen (wat de Nazi’s, maar ook andere fundamentalisten dachten en denken)? Ik geloof in wetenschap, niet als zingever, maar als kompas. Wetenschap laat de patronen en samenhang zien die achter de alledaagse werkelijkheid schuilgaan. Het idee van de mens als autonoom individu is wetenschappelijk niet meer te rechtvaardigen. We worden bepaald door onze genen en onze omgeving, waarbij ons innerlijk ook tot onze omgeving behoort. We kunnen onszelf alsook de werkelijkheid per definitie niet volledig kennen. Oeps, daar verdwijnt de individuele mens en de term ‘Übermensch’ dus ook.

Het geheel bepaalt de invloed van de delen en niet omgekeerd, dus iedere individuele uiting is een gevolg van het geheel. Nietzsche is een product van zijn tijd en niet van de onze. De ‘nieuwe mens’ ziet er totaal anders uit dan Nietzsche zich voorstelde. Nietzsche had dit niet kunnen voorzien met de wetenschappelijke staat toentertijd. Hij sleepte een koffer van 104 kilo met boeken mee op zijn reizen. Hij noemde dit zijn ‘klompvoet’.

Als ik zo vrij ben de huidige inzichten te interpreteren is het alleen mogelijk als we samen ‘Übermensch’ worden. Met zijn allen zogezegd. Ik wil hier graag over debatteren maar nu even niet, want ik wil mijn redeneerlijn volgen.

Als we het ‘nieuwe mens-zijn’ alleen samen kunnen bereiken, hoe gaan we dit dan aanpakken op een democratische manier, zonder grote idealen, sterke leiders en vooral zonder al te veel ellende (oorlogen en rampen)? Door de vergaande specialisatie van onze wetenschappers en scherpe geesten zijn er weinig mensen die nog het complete overzicht hebben. Naast een nieuw mensbeeld hebben we dus ook een nieuw wereldbeeld nodig, een wereldbeeld dat ons gewone mensen het overzicht biedt dat nodig is om de huidige wetenschappelijk kennis toe te passen in onze directe omgeving: ons alledaags bestaan.

Momenteel wordt het overzicht bepaald door mensen die ‘geen focus hebben op het geheel’ en slechts kijken ‘wat het praktisch nut’ van ‘iets’ is. Dit is de vloek van specialisatie en de leegheid van ‘wetenschappelijk bewijs’, met als gevolg een zinloos bestaan met pleziertjes zonder werkelijke ambitie, behalve het individuele streven naar geld, macht of aanzien. We worden als burgers nauwelijks nog gemotiveerd behalve in het fanatieke en voor-de-hand-liggende. Als iets wetenschappelijk is bewezen, is dit synoniem voor de leek met waarheid. Iedere goede wetenschapper weet dat dit niet zo is en nooit zo kan zijn. Kennis wordt nergens werkelijk en evenwichtig gewogen, omdat niemand nog het alomvattende overzicht heeft. Eén belangrijk ding heeft Nietzsche ons geleerd en daarom waardeer ik hem zeer. Hij heeft niet God, maar de waarheid bij het oud vuil gezet. Alles draait bij hem om het perspectief waarmee je naar dingen kijkt. Voor de filosofische leek, dit perspectief is hetzelfde als ons mens- en wereldbeeld.

De noodzakelijke hedendaagse specialisatie, voortgedreven door de menselijke ambitie om de beste te zijn, is naast een vloek natuurlijk ook een zegen. We weten nu zoveel meer, zoveel details, zoveel feiten, maar ook: zoveel slachtoffers. Leren door schade en schande, dat is ons lot in dit ondermaanse. Maar inmiddels zijn deze inzichten met een beetje moeite voor iedereen toegankelijk. We hebben in tegenstelling tot Nietzsche een enorme niet te tillen koffer met informatie tot onze beschikking, waaruit we te pas en te onpas kunnen putten. We kunnen dus met zijn allen gaan meedenken. Vanuit de huiskamer met een computer en het internet kun je immers vrijwel alle informatie vinden die je nodig hebt. Of beter nog, de mensen die jou van de gezochte informatie kunnen voorzien; specialisten. Omdat je nooit het niveau haalt van de ‘betere wetenschappers’ focus je op de toepassing van hun vondsten. Hiertoe hoef je alleen maar de wetenschappelijke methode te begrijpen. Stelligheid is uit den boze, twijfel regeert hier. Eigenlijk komt het neer op het stellen van de juiste vragen. Je kunt dit ook omdraaien: het geven van de juiste antwoorden levert de juiste vragen op. Dit is geen abracadabra, maar het uitgangspunt van de huidige kwantumtheorie en de manier waarop een kwantumcomputer werkt. In dit wetenschappelijk tijdperk is vreemdheid het nieuwe normaal.

Als je de juiste vragen stelt, vind je de waarde van het bewijs. Als je het gewenste antwoord geeft vind je de weg naar de juiste vraag. De Übermensch wordt zo de nieuwsgierige mens en om al zijn of haar vragen te beantwoorden heeft deze natuurlijk andere mensen nodig, die ook nieuwsgierig zijn. Het gaat hier niet om gelijk te krijgen of de beste te zijn, maar de beste antwoorden en vragen te vinden en dat doe je ten principale samen. Ieder mens staat op de schouders van anderen en dat is dus de verdienste van iedereen. Weet u nog: het geheel bepaalt de delen en niet omgekeerd. Zo zie ik de nieuwe mens: een onderzoekende mens met liefde voor het leven en de waarheid. Een mens die verbinding zoekt in plaats van onderscheiding, want we zijn immers sowieso uniek. Het gaat hier om gedeelde waarheid, want de absolute waarheid is een fetisj uit het verleden en heeft als een kaars in het donker vele van ons verleid en verbrand wanneer we te dicht bij de vlam kwamen. Als je dus ergens het beste in wil worden is dat een onzinnige weg, je dient het beste antwoord te geven met je eigen leven. Dat is nog eens ambitie. Zoals ooit de mensen zelf de bijbel gingen lezen, kunnen mensen nu ook zelf de wetenschap gaan lezen.

De wetenschap zegt ook dat wij mensen ooit uitsterven; geen enkele soort heeft het eeuwige leven. De eeuwigheid is om ons heen; we zijn begrensd onbegrensd. Leve de specialisatie, leve de oude mens en leve de nieuwe mens. Niemand kan de laatste zijn er komt altijd iets daarna, de tijd (het archiefsysteem van ons universum) stopt niet. Een tijdperk wordt op zeker moment afgesloten en ik hoop dat we er samen uitkomen.