Deze crisis is ook een morele crisis

Deze crisis als gevolg van de uitbraak van een virus betreft zeker niet uitsluitend onze gezondheid maar ook zingeving en moraliteit. Virussen horen simpelweg bij het leven en zijn niet ‘iets’ slechts wat ons overkomt. Zonder virussen kan het leven niet bestaan. Het is dus geen pech die ons overkomt, maar een logisch gevolg van onze manier van leven en sterven. Dit is tenminste wat alle experts ons keer op keer melden: er komt altijd weer een nieuwe uitbraak van het een of ander. Het virus als ‘het enige gevaar’ te bestrijden is het domste wat we kunnen doen. Het komt toch altijd terug. Het slimste wat we kunnen doen is virussen en andere ziektekiemen leren kennen en onze manier van leven zodanig aanpassen dat we deze bedreigingen als soort kunnen weerstaan.

Met de weg van ‘het bestrijden van het virus’ en niet de onderliggende oorzaken isoleren we ons van de natuur en elkaar. We worden dan kwetsbaarder op alle fronten. De juiste weg is nu juist omgekeerd richting de natuur en elkaar, dat is de weg voor een duurzame oplossing. Er is geen wondermiddel dat ons hieruit redt. Deze crisis gaat niet over een virus maar over ons mens- en wereldbeeld Kort door de bocht: wij zijn niet de kroon op de evolutie of de heersers over de aarde. Misschien zijn buitenaardse wezens wel helemaal niet in ons geïnteresseerd, maar in een andere diersoort die meer toekomstpotentie heeft. Misschien komen de mieren ‘from outer space’, de mieren op aarde wel redden. Het idee dat wij automatisch bovenaan de rangorde staan, is onhoudbaar en dat laat het Coronavirus ons zien. De voor-de-hand-liggende hoop op een ultiem vaccin is ook te optimistisch bij dit type snel muterende virussen. Het zal nooit waterdicht zijn. Het virus is weliswaar heel besmettelijk, maar tegelijkertijd niet bijzonder dodelijk. De kans dat er een effectieve therapie gevonden wordt, is groter dan een goed werkend waterdicht vaccin.

Het Coronavirus is zowel een wonder als een vloek door de besmettelijkheid, de afschrikwekkende complicaties, het doden van met name oude verzwakte mensen. Iemand die de ziekte had gehad, beschreef het als 'een beest dat je zwakke plekken zoekt'. Hoe verzin je het? Het virus legt ook nog een heel groot deel van de economie stil en dreigt in een of andere vorm weer terug te komen. De oorzaak is het vernietigen van natuurlijke ecosystemen, waardoor virussen de overstap maken naar ons mensen en natuurlijk de globalisering die zorgt voor wereldwijde verspreiding ervan. De bestrijding ervan kan, mits ecologisch en sociaal uitgevoerd, een verbetering van ons gehele ecosysteem betekenen en daarmee een vermindering van overlast en ziekte. Dat is de weg. We hebben naast een rattenparadijs een virusparadijs gecreëerd. Het overspringen van virussen gaat ook nog eens via ratten en andere ‘onkruiddieren’. Allemaal organismen die gedijen in een door de mens verschraald ecosysteem. Kaboem, alles is gezegd en alles is te zien.

Om me in het debat te mengen over de lange termijn en de morele keuzes die we ‘als mensheid’ dienen te maken, zal ik mijn ideeën schetsen over de uitkomst van deze crisis: het post coronatijdperk. Wat gaat er gebeuren? Grofweg zijn er vier scenario’s denkbaar. We zitten nu op een glijbaan en pas over een jaar of drie kunnen we de werkelijke schade, kansen en richting zien.

Het eerste scenario is dat alles weer doorgaat zoals vroeger. Dit betekent dat we een veerkrachtige samenleving, economie en wereldorde hebben. Dat gaat volgens mij niet gebeuren, want dit zou betekenen dat we de crisis bestrijden met de middelen die de crisis hebben veroorzaakt. Zoals ik reeds heb betoogd is dit een in de kern morele crisis die niets op zijn plaats laat. Het gaat over een herijken van onze relatie met elkaar, de natuur en onszelf. Terug naar de oude orde is een terugkeer naar nog meer hypocrisie en vervuiling. Dat gebeurt simpelweg niet en als het al gebeurt, komt er een nieuwe nog grotere glijbaan. We zijn dan nog niet aan het einde van de attractie.

In het tweede scenario, de slow down, komt alles weer op gang, maar niet als voorheen: er ontstaat gestaag nieuwe bedrijvigheid die ‘coronabestendig’ is. Dit is het meest gewenste en harmonieuze scenario. Dit vraagt om een proactieve houding van overheden en markt. Die overheden zouden dat nog kunnen doen, maar de markt heeft ons nu juist in deze crisis gestort. Bovendien staan marktpartijen nu niet vooraan bij de hulptroepen, eerder bij de hulpbehoevenden. We zijn met zijn allen heel ‘lean en mean’ geworden en al onze weerstand zit niet meer in ons lichaam (de samenleving), maar bij de markt. Er is geen stevige sociale en intellectuele basis meer en dat maakt dit tweede scenario, hoewel zeer wenselijk, erg onwaarschijnlijk. Met andere woorden: ergens gaat het mis, want er zijn te veel tegengestelde belangen en partijen.

Dan komt het derde en zwartste scenario voor ons mensen in zicht. De economie stort volledig in en er volgt een langdurige, diepe recessie met sociale onrust, chaos en oorlogen. Dit is waarschijnlijker dan het tweede scenario als je kijkt naar de huidige geopolitieke situatie. De totale machtsverhouding in de wereld staat op het punt te kantelen richting China. Als dit gebeurt, is China de regisseur van de ‘slow down’ en ik vrees dat ze meer behoefte hebben aan een ‘speed up’ als ze de touwtjes in handen krijgen. Hoewel een complete ineenstorting van de westerse economie niet gunstig is voor ze. Een beetje is zeer welkom, dus vandaar dat het tweede harmonieuze scenario nogal wat strategie, tact en geluk vraagt. Het is al bij al een onstabiele situatie momenteel in de wereld.

Het laatste scenario kan gebeuren als het derde gaande is. Door onrust en revolutie heerst er een enorme chaos. China gaat ook onderuit en er is een nieuw economisch regime nodig dat wel ecologisch, sociaal en duurzaam is. Met andere woorden; een herstart van de wereldeconomie met een kwijtschelden van schulden en een universeel basisinkomen. Dit is zeker niet onwaarschijnlijk, maar het gebeurt natuurlijk alleen als er geen andere uitweg is. Het kan ook inhouden dat we dit pas bereiken in 2070 en dat eerst de helft van de wereldbevolking sterft.

Welk scenario het wordt, zullen we ervaren. In het vierde scenario zou een eco-sociale dictatuur ontstaan. Wij mensen en onze ideeën komen op de tweede plaats. De natuur en onze leefomgeving zijn leidend. China zou dit kunnen, maar doet het alleen als ze er zelf beter van worden. Er zou een Aardemanifest moeten komen, met daarin de regels van het spel om de aarde en onze gezondheid te behouden. Hier ligt een rol voor de WHO weggelegd. Trump met in zijn kielzog Johnson wil zijn betalingen stoppen aan de WHO. Als China instapt en de WHO het mandaat voor gezondheid en ecologie geeft en een grote zak geld. Kan een dergelijk manifest internationaal worden erkend en gekoppeld aan nieuwe investeringen. Dit kan in de vorm van een nieuw investeringsfonds dat ons uit de crisis moet trekken. Landen die het manifest ondertekenen, zorgen voor naleving (WHO controleert) en krijgen hierdoor toegang tot investeringen. Als China hier op tijd mee begint en andere landen gaan meedoen, ontstaat er een sneeuwbaleffect. Als je niet meedoet, mis je simpelweg de boot in de nieuwe wereldeconomie met als wereldleider China. Het gaat hier niet om wereldheerschappij, maar slechts om een circulaire economie en een gezonde leefomgeving. Landen kunnen hun eigen wetten, cultuur en politiek systeem behouden als ze zich maar aan de regels van het nieuwe Aardfonds houden. Die regels worden gemaakt door onafhankelijke wetenschappers en continu geëvalueerd op gezamenlijk vastgestelde doelen.

Het zal altijd anders gaan dan we denken. Ik ben echt benieuwd naar wat er uiteindelijk zal gebeuren; maar de angst zit er nu goed in. Hoe spectaculair is het als de KLM failliet gaat, verzin maar… Een heleboel rijken zullen zich nu toch licht ongemakkelijk voelen. Wereldwijd gaan armen het nog moeilijker krijgen, want ze zijn altijd de klos, geen baan, geen geld, nauwelijks zorg. Er is voor een heleboel mensen niks leuks aan. Maar goed, er was voor de crisis voor een heleboel mensen ook niks leuks aan. Het is nu niet zo dat we een paradijselijke samenleving moeten opofferen. Ik denk dat veel mensen stiekem opgelucht zijn.

Een hypocriete corrupte wereld waar de rijken rijker worden en de armen armer en waar we zelf aan ten onder gaan. We redden dan onze eigen gevangenisbewaarder en geven hem de sleutel terug om ons op te sluiten. Dit is een morele crisis, waarin wij als mensen een stapje terug dienen te doen en ons te voegen naar de wetten van de natuur en de aarde. Minder gericht op onszelf en meer gericht op behoud van het evenwicht in ons ecosysteem op aarde. Dat is onze werkelijke habitat en niet onze huizen, steden en zorgsystemen.

Stress, eenzaamheid, slecht eten en weinig bewegen zijn de grote vier langzame moordenaars van onze tijd. Een trendwatcher zei op tv: ‘Iedereen is het spuugzat, die verspilling, dat reizen’. Ik zie net weer op internet een artikel met de titel: ‘We hebben coronaïsme nodig, want tegenstellingen zijn nu slechts schijntegenstellingen’. Een crisis is geen stroming, maar laat zien; het virus en wat het teweeg brengt, wordt zowel aanbeden als verguisd.

Er is nog iets en dat is proportionaliteit, dagelijks sterven er zo’n 20.000 kinderen aan honger en ondervoeding. Deze cijfers zal Corona niet halen, nog niet op afstand. Bovendien er is momenteel een groeiende sprinkhanenplaag gaande in Afrika en die zal ook de nodige slachtoffers eisen. Deze crisis gaat dus niet alleen over volksgezondheid en toch rechtvaardigt juist onze volksgezondheid de strenge maatregelen die onze economie doen instorten. Op afstand lijkt het op een overdreven immuunreactie, die zelf schadelijker is dan het virus. Dit is te vergelijken met de diffuse longontsteking die het virus kan opwekken door juist weer onze eigen immuunreactie. Q-koorts werd indertijd in de doofpot gestopt vanwege economische belangen. Deze crisis is ontstaan uit een vergissing en een overdaad aan controlereflexen. Alles doen wat we kunnen. Als samenleving moeten we nu aan de beademing (steunmaatregelen), anders overleven we het niet. Dit beademen kan niet te lang duren, anders verdiept de crisis zich tot een nieuwe kredietcrisis, zo waarschuwt het IMF. Dat wil je niet want het middel is nu al vele malen erger dan de kwaal. Dit laat zien dat die oplossing, onze gezondheidszorg en preventieve systemen juist zorgen voor verergering van de kwaal. Dit is een systeemfout en was niet te vermijden. Ieder complex systeem blijkt subkritisch als je het juiste duwtje geeft. Het stort dan in als een kaartenhuis. De geschiedenis laat dit zien. Het gegeven dat een samenleving vaak juist op het moment dat de meest prestigieuze gebouwen worden neergezet onderuitgaat. Onze samenleving in de huidige vorm heeft zijn tijd gehad en het virus laat ons dit zien. Het heeft er alle schijn van dat de westerse beschaving haar Waterloo gaat vinden in deze ‘oorlog met het virus’. Is dat erg? Nee, het is onvermijdelijk: waarom vechten tegen de bierkaai en wat willen we overeind houden?

Als we dus naast al het oprechte leed kijken naar het geheel, zien we iets tegenstrijdigs. Hoe komen wij op het idee dat wij dit soort zaken kunnen controleren? Zoals ooit de vermaarde Chinese krijgsheer Sun liet optekenen in de ‘kunst van het oorlog voeren’, ‘sommige legers moet je niet aanvallen’. Dit waren de legers waarvan je zeker niet zou winnen: hier zijn list en intrige de aangewezen strategie. Op de een of andere manier hebben we de aanval vol geopend en nu kunnen we niet meer terug. Het gaat hier inmiddels in onze beleving over leven en dood. Ik hoorde al een paar keer de opmerkingen onder risicogroepen dat een bezoek aan de supermarkt Russisch roulette is. Maar een kans van 1 op 6 om dood te gaan is ietsje anders dan een kans heel ruim ingeschat van 5 op 10.000. Niemand die dit corrigeert. Onze eigen Ab Oosterhuis nota bene, die tussen twee regels door, praat over mogelijk 50.000 tot 100.000 doden, als 'we niets doen'. Inmiddels durft half Nederland de straat niet meer op. Die 50.000 halen we nooit meer, al doen we nog zo ons best. Dat kan helemaal niet meer, veel te veel en wederom niemand die er iets van zegt. Het gaat hier om experts (virologen, artsen en economen) die alleen stelling nemen als het over risico’s gaat binnen hun eigen vakgebied. Al bij al geen goede adviseurs in oorlogstijd, want zij overzien niet het geheel.

Wat zouden we dan wel moeten doen? Voordat je met deze vraag begint moet je de vraag, 'wat kunnen we doen?' beantwoorden. Want nu zitten we met een onmogelijke opdracht om zowel de economie overeind te houden als de ziekte te bestrijden en die twee werken tegen elkaar in.

Wat kunnen we doen? Als individu kun je eigen manier van kijken en omgaan naar ziekte en dood veranderen. Dit zijn geen geïsoleerde zaken, maar horen integraal tot het leven en geven er betekenis aan. Overheden zouden het geheel dienen te bezien en knopen doorhakken in plaats van langzaam wegzinken. Zweden heeft niet al te strenge maatregelen, maar kan dit jaren volhouden zonder dat het zijn economie schaadt.

Nederland is zo verweven en dus zullen we het hier een stuk lastiger gaan krijgen om een coronabestendige economie in te richten. Hiervoor zijn moedige leiders nodig die 'vuile handen' willen maken. Voorlopig is de verdeling van mondkapjes nog het belangrijkste onderwerp van gesprek.