Het Complex Paradigma

Wij mensen zijn magische wezens in een magische wereld. Ik heb het hier niet over tovenarij, maar het simpele gegeven, dat we niet weten waar we vandaan komen en wat de zin van dit alles is. Dat moeten we immers zelf uitzoeken, dat zou ik ons sprookje willen noemen. Het verhaal waarom we hier zijn en wat de bedoeling ervan is. Dat is wat goddienst en geloof ons altijd boden en nog steeds bieden; een houvast in een ongedefinieerde werkelijkheid. Dit simpele gegeven mis ik in de meeste discussies en reflecties. Dit type vragen en overwegingen zijn onwetenschappelijk en onpraktisch is vaak de teneur. Dat is volgens mij een grove misvatting. De zin en betekenis van ons bestaan is een dynamisch gebeuren en dit sprookje zorgt nu juist voor de richting waarin we bewegen.

Door er niet over na te denken doe je feitelijk wat anderen voor je hebben verzonnen. Je kiest het verhaal dat het best bij jou past of waar je in bent opgevoed. Dat is hoe onze soort in elkaar zit. Je hebt enerzijds originele individuen, die hun eigen verhaal maken en anderzijds volgers die verhalen praktisch maken. Stel je voor dat iedereen origineel zou zijn, we zouden elkaar niet begrijpen.

Het is dus juist niet onpraktisch of onwetenschappelijk over onze existentie na te denken. Dat is wat onze wetenschap, onze praktijk en ons leven van alledag echt kan veranderen. Toen het wetenschappelijk sprookje begon was het alchemie, astrologie, hocus pocus voor de meeste mensen van toen. Inmiddels is wetenschap en techniek het meest dominante en overtuigende sprookje. We kunnen de wereld naar onze hand zetten en we laten het keer op keer zien. De vooruitgang, als wel onze voorplanting is fenomenaal maar is inmiddels een angstaanjagende grafiek als je ernaar kijkt.

Het lijkt erop dat we vastlopen op meerdere fronten; de beperking van de wetenschap enerzijds en anderzijds de oncomfortabele werkelijkheid; het klimaatprobleem en de vernietiging van ecosystemen. Er zijn grenzen aan onze kennis en aan ons vermogen de wereld naar onze hand te zetten. De God in het sprookje van de wetenschap was ‘absolute objectiviteit’; harde feiten. Harde feiten zijn het ook, maar alleen binnen een lineair paradigma, een afgebakende werkelijkheid. Langzaam hebben we ontdekt dat niet alles te ontdekken is en dat er fundamentele grenzen bestaan aan wat we kunnen weten.

De wereld is complex. Dat hebben we inmiddels ‘ontdekt’ of beter dit paradigma gebruiken wetenschappers in de wis- en natuurkunde om de werkelijkheid te beschrijven. Het begrip vindt inmiddels ook haar weg in tal van toegepaste wetenschap. Een paradigma zou je een basiswet kunnen noemen van waaruit we kijken. Het complex paradigma zegt dat het geheel de delen bepaalt en niet omgekeerd zoals de lineaire wetenschap veronderstelde, vanuit de delen zou je het geheel kunnen begrijpen. Voor de leek wil dit zeggen dat we van de objectieve wetenschap nooit leren hoe te leven, omdat dit door het geheel bepaald wordt. Het totale geheel is ten alle tijden onkenbaar omdat wij een onderdeel zijn. Daar heb je de magie. Dit betekent niet dat de wetenschap onzin verkoopt, maar dat de feiten herzien dienen te worden vanuit het nieuwe paradigma. In de tijd toen we ontdekten dat de aarde slechts een kleine planeet in een onmetelijk universum was, moest het beeld van God op een wolk worden aangepast. Het is sommige gelovigen min of meer gelukt hun godsbeeld met de wetenschap te verenigen. Maar op de keper beschouwt zijn we inmiddels allen gelovigen en gaat het om het beste geloof evolutionair gezien als soort in samenhang en samenspel met de gehele aarde.

Dit is de reden dat ik deze column schrijf en dit is de reden dat denken over onze existentie; de zin en betekenis van ons bestaan erg belangrijk is. Niet juist nu, maar altijd. Waar gaat het nu werkelijk om? Wij mensen of de natuur als geheel en als wij mensen er zo toe doen, wat is er dan zo waardevol aan ons? Wetenschappers antwoorden vaak:’Daar gaan wij niet over, wij onderzoeken slechts’. Ik vind dat een onwetenschappelijk antwoord. De wetenschap is doordrenkt van zin en betekenis in hun aannames en dan met name het idee dat wetenschap ons kennis en inzicht verschaft. Het lineaire paradigma sluit subjectiviteit uit en beweert objectief te zijn. Dat kan alleen in het onderzoek en experiment enigszins benaderd worden. Dat is een kunstmatige situatie, want bij publicatie en toepassing van de resultaten is subjectiviteit de ruling force. We willen lang blijven leven, geen pijn hebben, ziekte de wereld uithelpen, ons bezit en nageslacht veilig stellen en ook nog duurzaam groeien. De wetenschap moet ons dat brengen? Kijk om je heen. Het zijn dwaze lineaire veronderstellingen en nu zitten we met de gebakken peren. Vooruitgang die anders uitpakt dan we hadden gedacht omdat we er veel te lang in geloofd hebben.

We moeten dus bovenal werken aan een nieuw verhaal en dit verhaal vooral niet laten ontsporen in opportune lineariteit (voorspelbaarheid) in een non-lineaire omgeving. (onvoorspelbare crisis en catastrofe). Het idee deze complexiteit te kunnen beheersen is volksverlakkerij. Dus wetenschappers kunnen niet zeggen dat ze slechts onderzoeken, ze zijn onderdeel van het geheel en het geheel bepaalt dus wat zij onderzoeken. Het idee dat een onderdeel het verschil kan maken is, in mijn beleving, een subjectieve hoop op een mooi verhaal. Dat verhaal is er niet als je naar het geheel kijkt vanuit de enige werkelijke positie die je hebt; het leven van alledag.

‘Alles is uniek’ is ook iets waar we aan moeten wennen. Het is niet iets waar je naar hoeft te streven. Klonen bestaan niet en generalisaties zijn altijd inaccuraat. Alles is verbonden, alles trekt een context mee. Dit is een wet in de kwantumwereld, de waarnemer bepaalt mede de meting. Dit is een harde wet in het ‘allerkleinste’ waarom zou deze niet gelden in het ‘allergrootste’ en de ‘complexiteit’ van ons eigen leven. Het heeft er alle schijn van. Zo bedoel ik de eerdere uitspraak, we zijn magische wezens in een magisch universum. We kunnen onze verre voorouders de hand schudden. We weten evenveel als zij als het gaat om de zin en betekenis van ons bestaan. We zijn net als zij afhankelijk van onze eigen sprookjes.