Het onderliggende verhaal

Wij mensen leven in verhalen. Betekenis, zin en waarheid komen tot leven in de vorm van verhalen. Waarschijnlijk bestaan ze niet buiten de verhalen, althans niet in de vorm die wij eraan geven. Zoals het licht buiten ons niet hetzelfde is als het licht dat we zien en ervaren. Het enige licht overigens dat we kennen. Laten we eens aannemen dat wij worden samengehouden, kunnen communiceren en leren via verhalen. Verhalen bestaan in de taal die wij spreken en dus volgen ze de grammatica van de taal. Wittgenstein noteerde: ‘Waarover we niet kunnen spreken moeten we zwijgen.’ Later in zijn leven realiseerde hij dat het sowieso onmogelijk is eenduidig te praten. Het praten zelf is niet neutraal.

Om iets duidelijk te maken of om iets te kunnen herkennen moeten we het noodgedwongen versimpelen. In feite doen we hier de werkelijkheid geweld aan door hem vast te pinnen in een simpel kader. Dit levert inzicht op maar heeft als keerzijde een versimpeld wereldbeeld. Wittgenstein schreef ook: ‘een boek is als een ladder waarmee je overzicht en inzicht kunt vergaren als je dat eenmaal hebt vergaard kun je de ladder beter weggooien.’

Net zoals complexe getallen kennen verhalen meerdere perspectieven en verhaallijnen die worden verbonden in het verhaal. Laten we het een ‘samenhangende gebeurtenis’ noemen. Het verhaal verbindt de elementen tot een geheel. Een roman is een tekst dat je een verhaal kunt noemen, maar ook meerdere verhalen ineen of allemaal kleine verhalen. Hetzelfde geldt voor ons leven. Dat kun je zien als een chronologisch verhaal, maar ook als thema’s door de tijd heen of een herschrijven van het verhaal van je jeugd. Ga zo maar door.

Er is veel mogelijk maar zeker niet alles. Een verhaal heeft samenhang, logica en onderwerp nodig, anders heeft het geen betekenis en zin en kan het ook geen ‘waarheid’ bevatten. De meeste mensen vertellen op deze wijze over hun leven als je ernaar vraagt. Slechts een enkeling waagt het zijn leven te beschrijven in een associatief gedicht maar ook dan bevat het samenhang, logica en onderwerp in ieder geval voor de schrijver en vermoedelijk ook voor de lezer. We kunnen het een onzinverhaal noemen maar het blijft een verhaal.

Verhalen gedragen zich enigszins als levende wezens ze leiden een eigen leven weliswaar door onze inzet maar toch. Ze verspreiden zich, sommige verhalen worden klassiek en inspireren generaties. De meeste heilige geschriften bestaan uit gebundelde verhalen. Wat voor een verhaal zit er onder deze verhalen daar gaat deze column over.

Wat voor soort verhaal ligt onder ieder verhaal dat we kennen? Laten we eens beginnen met een voorzichtige verkenning. Ieder verhaal heeft een begin en eind. Een verhaal is een af te scheiden identiteit. Verhalen zijn als legpuzzels die in elkaar passen. ‘Toen ging plotseling de deur open’, daar kan van alles uitkomen of helemaal niets. Verhalen hebben luisteraars en vertellers nodig. Schrijvers en lezers. In onze metafoor (dit verhaal) is iedereen een schrijver/spreker, lezer/luisteraar. Ook al zet je geen letter op papier je leeft nog steeds in dienst van het verhaal dat je vertelt en de verhalen waar je naar luistert. Afijn als we alles wat we zijn kunnen uitdrukken in verhalen is het onderliggende verhaal automatisch ons 'eigen verhaal'. Ieder mens leest en schrijft immers zijn of haar 'eigen verhaal'.

Er is wat mij betreft een gemeenschappelijk verhaal dat we elkaar vertellen en het verhaal dat we er voor onszelf van maken. Dat verklaart dat mensen hetzelfde verhaal horen en daar volledig andere conclusies aan verbinden zodat het past binnen hun 'eigen verhaal'. Dit is de reden dat verhalen automatisch verschillende versies krijgen door de subjectieve ervaring van zowel verteller als luisteraar. Een verhaal is immers samenhangend en zelfs neer te schrijven. Echter de interpretatie is veelzijdig door de subjectieve verbinding met het 'eigen verhaal' dat noodzakelijkerwijs spiegelt en reflecteert op het objectieve verhaal dat wij delen. Maar dat dus ook niet als zelfstandig verhaal kan bestaan want dan behoort het tot het ‘objectieve verhaal’. Natuurlijk kun je je ‘eigen verhaal’ vertellen, maar dan moet je versimpelen om ‘iets’ duidelijk te maken. En daar is de ‘l’esprit de escalier’, zoals de Fransen zeggen; de tweede gedachte. Als je van een feestje de trap afloopt. Denk je vaak; 'Het ligt toch iets anders, ik had het anders moeten zeggen'.

Beroemde of inspirerende mensen komen in vele verhalen voor maar kunnen nooit ontsnappen aan hun ‘eigen verhaal’ en dat verhaal is nooit af en zal nooit helemaal verteld worden slechts de versimpelde ‘objectieve interpretatie’. Dat kent ontegenzeggelijk een begin en eind in de vorm van geboorte en dood maar de inhoud blijft veranderen voor eventuele toekomstige lezers alsook zal het verhaal anders verteld worden. Goed voorbeeld is de prehistorie, we ontdekken steeds meer hierover en inmiddels zijn we er achter dat het ons vertelde verhaal helemaal niet klopt. Veel te simpel. Er zijn nieuwe inzichten en verbanden gevonden.

Ons ‘eigen verhaal’ is alleen aan ons bekend. We moeten noodgedwongen een versimpelde versie maken of opgedrongen krijgen om dit verhaal aan anderen kenbaar te maken. Vaak missen hiervoor de woorden. Een ‘eigen verhaal' heeft niet zoals ons lichaam een huid die het beschermt tegen de omgeving, maar vermengd zich automatisch met alle verhalen om ons heen. Het ultieme onderliggende verhaal gaat over ons of zijn we zelf. Een van de twee. Maar welke?

Laten we teruggaan naar Wittgenstein. In zijn latere leven kwam hij met de duck rabbit, een plaatje dat zowel een konijn als een eend kan zijn. Voor Wittgenstein was dit een bewijs dat tekens niet eenduidig zijn. Ergo, dat je nooit een absolute waarheid kunt uitdrukken op slechts één manier. Waar zou die waarheid zich bevinden anders dan in het verhaal en gedefinieerd door het verhaal. Is er een plek waar God woont anders dan in de heilige geschriften? Dus ja ik neig naar het idee, dat wij het verhaal zijn, althans dat ‘ons verhaal’ niet is los te zien van ons leven. En wij zijn het niet alleen die dit verhaal schrijven. Het verhaal schrijft zichzelf door onze interactie met omgeving en medemens. Ons leven is als die duck rabbit… het is maar wat je erin ziet en dat komt door de context; de omgeving van de tekens (woorden, begrippen, cijfers) waaruit een verhaal bestaat.

Dus mensen als we zoek zijn naar het ‘onderliggende verhaal’ zullen we veel vinden en komen we uiteindelijk bij onszelf uit…