Het Systeem en Onze Natuur

Het systeem moet worden veranderd. Je hoort het in vele contexten en in vele gezindten. Maar wat is het systeem? Ik vroeg het laatst op twitter. Daar kwam geen sluitend antwoord op en dat had ik ook niet gedacht. Er zijn namelijk twee systemen en die werken soms samen en soms tegen elkaar in. Allereerst is daar ‘onze natuur’ oftewel de natuur. Dit systeem is het systeem dat ons heeft voorgebracht en waarin wij leven.

Laten we eens kijken naar dit geheel waar wij zelf onderdeel van zijn. Er is iets vreemds gebeurd zo’n 200.000 jaar geleden. Plotseling was er een diersoort, de mens, die zich onderscheidde van de rest. De mensen maakten gereedschap en wapens waarmee ze de aarde en elkaar exploiteerden. Deze diersoort nam steeds meer ruimte in en vernielde ecosystemen voor eigen gewin. Al die tijd hadden de mensen het idee iets ‘goeds’ te doen of althans het ‘kwade’ te bestrijden.

Dat is de laatste 100 jaar geëxplodeerd. We vliegen in vliegtuigen, eten diepvriesmaaltijden. We hebben computers, we gebruiken drugs, we geloven van alles en nog wat.

Als je dit evolutionair beziet is het vreemd en onverklaarbaar. In het begin waren er meerdere mensensoorten maar we hebben ze allemaal weggevaagd. We zijn overigens nog gewoon zoogdieren. We hebben wonderlijk genoeg in tegenstelling tot dieren onze cultuur, onze manier van kijken en doen. Wij voelen ons uitverkoren. Dat is het andere systeem. De meeste geloven richten zich op het mens-zijn als afzonderlijke categorie. Dieren zien wij grotendeels als onbedorven en puur.

Het feit dat we ze in kleine kooitjes vetmesten en als proefdieren gebruiken is niet anders te verklaren dan dat we onszelf hoger en belangrijker vinden. Dat de dieren en planten ons gegeven zijn.

Planten en dieren hebben geen cultuur zoals wij. Ze hebben slechts de natuur. Dat wat wij instinct noemen. Het wonder van het leven. Hoe meer we erover leren hoe wonderlijker het wordt. We zitten feitelijk nog steeds in de wonderlijke wereld van onze voorouders die het wellicht anders zagen maar die het ook niet zeker wisten en zich net zo verbaasden. Twijfel is van alle tijden en hoort bij onze soort.

Wij moderne mensen hebben onze wereld gespleten in twee systemen. Met een beetje fantasie zou je het de zondeval van Adem en Eva kunnen noemen. We hebben onszelf en de wereld namelijk geobjectiveerd. We hebben het tot iets tastbaars en iets meetbaars gemaakt. Hierbij lieten we het ‘mysterie’ buiten beschouwing waardoor het tot het domein van geloof en fantasie werd verbannen.

Harde wetenschap heeft het bijgeloof van de Middeleeuwen weggevaagd met echte tastbare resultaten. Maar het heeft ook ons geloof en fantasie geïnfantiliseerd en ons letterlijk in tweeën gesplist met een serieus en een onzinnig gedeelte. Iedereen wil serieus genomen worden, wil er bij horen. Wij ontkennen onze eigen natuur ter eer en meerdere glorie van de vooruitgang.

Alchemisten en fantasten stonden toch ooit aan de basis van de wetenschap met hun gepruts en fantasie maar werden al snel weggezet als charlatans. Onbewijsbare lulkoek. Lieve mensen, ik chargeer hier om mijn punt te maken. Gelukkig zijn er altijd uitzonderingen die de regel in dit geval bevestigen. De ‘steen der wijzen’ is niet gevonden.

Het is harde vakkundige wetenschap geweest met de hierboven geschetste hoogmoed die het huidige systeem gemaakt heeft. Een systeem dat aanvankelijk goed werkte en ons heeft gebracht waar we nu zijn. We hebben de laatste 500 jaar een enorme groei meegemaakt en er zijn meer mensen dan ooit op de wereld. Er waren en zijn geweldige wetenschappelijke doorbraken. Echter er is iets veranderd.

Het systeem maakt niet alleen ons klimaat en de soortenrijkdom op aarde kapot (dat wat buiten ons is) maar het maakt meer kapot. Het systeem heeft ons mensen geobjectiveerd en tot radertje gemaakt. Het heeft onze natuur (dat wat binnen ons is) verschraald. Wij zijn het zelf die het systeem draaiende houden en verdedigen. We kunnen niet anders, we weten niet beter. Het is onze manier van kijken en doen, ons instinct. Wij zijn dat hamstertje in de molen.

Tegelijkertijd, zoals ik heb betoogd, druist dit tegen een deel van onze natuur in. We zijn niet gemaakt om hele dagen pakketjes te bezorgen of in een kamer alleen dood te gaan. We zijn ook niet gemaakt om achter beeldschermen te zitten, digitaal te communiceren. De werkelijke ontmoeting en het samenzijn is verdreven naar de uithoeken van de samenleving.

Het mens-zijn met al haar gebreken en kansen met behoefte aan vanzelfsprekend direct contact is nooit in het systeem inbegrepen. Er is geen rekening mee gehouden. Dat wilden we met het hetzelfde systeem op gaan lossen. We wilden een nieuwe mens creëren. Een nuttige mens. Dat is gelukt. Zoals Nietzsche al zei: ‘De moderne mens maakt zich druk om zijn pleziertjes en is obsessief met zijn gezondheid bezig.’

‘De natuurlijke mens bestaat niet meer’, hoor ik regelmatig. ‘Dat kan niet meer in en met de natuur leven.’ ‘Tuurlijk wel’ antwoord ik dan, ’we leven gewoon in de natuur, onze natuur.’ Maar we leven ook in een systeem dat wringt ons vasthoudt en inmiddels contraproductief is geworden. Het vernietigt de aarde en onszelf.

De natuur, alsook onze natuur hebben we ijverig gecultiveerd, goed ingericht, duidelijke wetten en afspraken gemaakt. Al het onkruid en nutteloos gedoe proberen we zoveel mogelijk te ‘genezen’ of te ‘elimineren’. Dat onkruid en nutteloos gedoe is echter ‘onze eigen wilde natuur’, een deel van ons wezen dat we weg schoffelen maar dat we dus wel nodig hebben voor ons welzijn. Simpelweg omdat we samen met onze driften zijn geëvolueerd in 200.000 jaar. IJdelheid, hebzucht en geilheid sturen ons nog steeds. Onze emoties, ons rechtvaardigheidsgevoel en onze jaloezie zijn allemaal afgestemd op het behoud en ontwikkeling van de stam en de soort. Tenminste als we Darwin kunnen geloven.

De bosjesmannen bewijzen het overigens een jager/verzamelaar cultuur die 70.000 jaar heeft standgehouden. De oudste bekende stam, die overigens is weggevaagd in de afgelopen eeuw. Er is geen plek meer voor hun manier van leven. Ze werkten maar twee uur per dag. Antropologen hebben uitgezocht hoe dat zat. Ze waren stik jaloers en deden niet meer dan nodig. Ik vraag me af waar ze hun tijd mee vulden als ze niet werken en of ze dat ervaren als ‘vrije tijd’.

Het zijn nu juist deze ‘nutteloze zaken’ die we in ons professionele leven en het systeem trachten uit te bannen. Dat lukt dus niet. Vriendjespolitiek, liegen, pesten, ontrouw en nog erger, het hoort er allemaal bij. Er worden spelletjes gespeeld. Bestrijden heeft net als bij ongedierte op termijn meer nadelen dan voordelen. Ongedierte wordt resistent, vindt andere wegen. Het systeem kent vooralsnog maar een reactie onderdrukken, elimineren en straffen. Het is een eeuwigdurende cirkel waardoor die het systeem niet werkelijk verandert omdat er simpelweg geen andere oplossingen zijn.

Buiten het systeem (onze manier van kijken en doen) in de ‘vrije natuur’ zijn volop oplossingen. Als je de natuur, je eigen natuur, de ruimte geeft lost deze het vaak zelf op. Als arts weet ik dat het lichaam zichzelf geneest. Niet wij zijn de genezers. Wij zorgen slechts voor de juiste condities, operaties of medicijnen die nodig zijn om de natuur haar werk te kunnen laten doen. En dat is nog een hele klus. Waarbij in het begin veel fout ging. Artsen gingen van het lijken snijden zonder handen wassen vrolijk de andere patiënten bevoelen. We leren vaak door schade en schande.

In therapie wordt mensen gevraagd wel hun emoties te tonen. Er wordt ze gevraagd mens te zijn en dit te benoemen zodat ze kunnen genezen. We zitten doordeweeks als wilde dieren in ons eigen systeem opgesloten. Het wringt met onze eigen natuur en daar komen we met schade en schande achter. Maar de sleutel zit ook in onszelf, in onze manier van kijken en doen. Daar zit het heilzame werkingsmechanisme van therapie je gaat jezelf anders zien en dus ook gedragen. Dat leren we van elkaar in wat je zou kunnen noemen een ‘werkelijke ontmoeting’. Eigenlijk gaat het vanzelf als mensen op een positieve manier met elkaar omgaan.

Het paradoxale is dat je dan het systeem beter kunt verdragen en dat je omgeving niet verandert. Dat was wel de omgeving die je ziek maakte. Genezing zou in het systeem dienen plaats te vinden. Minder werkdruk, inclusiviteit, meer interactie en autonomie, dat soort dingen. Net als de bosjesmannen, die hebben het lang volgehouden. Dat snijdt dus in ons eigen vlees denken we. Want minder groei, minder voorspoed. Maar willen we meer groei zodat we de stijgende zorgkosten kunnen blijven betalen? Is dat onze toekomst. Keihard werken om gezond te blijven?

Stress, eenzaamheid, weinig bewegen en slecht eten zijn op afstand de grootste risicofactoren van deze tijd en zorgen voor 94% van onze ziektelast. Te bedenken dat deze kosten dus veroorzaakt zijn door ons eigen systeem dat ons fanatiek voor de overige 6% wil behoeden is absurd. Toch is dit de objectieve realiteit. Dit is inmiddels harde wetenschap.

Deze intrinsieke risicofactoren zijn uitgerekend die zaken die onze eigen natuur in de weg staan. We zijn sociale dieren, houden van scharrelen, altijd op zoek naar eten, stress moet af gereageerd. Dus als we nauwelijks tijd hebben voor elkaar, er volop te eten is, jaloezie als een zwakte wordt gezien en alles moet worden uitgepraat vraag je om problemen. Want dat deden we 200.000 jaar in groepen en interactie met elkaar. Jaloezie was hier de grote aanjager met gerechtigheid als scheidsrechter. Niemand wil immers te kort gedaan worden.

Als we dus het systeem willen veranderen en geloof me er is in de dagelijkse praktijk nog niets verandert op dit vlak. Het positieve is dat er veel meer kennis en bewustwording is rond deze thema’s. Stress, eenzaamheid, weinig bewegen en slecht eten zijn endemisch en nemen evenwel nog steeds ieder jaar toe.

Je hoort de oplossing ook iedere dag: ‘meer menselijkheid’. Meer vertrouwen, minder controle, medezeggenschap, minder groei. Betekeniseconomie, ecosociaal werk, alles wat links is loopt er mee weg. Ook rechts, zij het iets anders, wil de menselijke maat terug.

Waarom verandert er dan niets en wordt het erger?

Dat is een goede vraag. Hoe zit dat? Volgens mij omdat de meesten onder ons de oplossing nog steeds in verandering van ‘het systeem’ proberen te vinden maar ze zoeken op de verkeerde plaats. Ze zoeken paaseieren met Kerst. Want wat is het systeem? Het systeem zijn niet de machtigen of elites of geheimzinnige samenzweerders. Het systeem is niet de bureaucratie. Systeemkritiek hoort hier ook bij, want het suggereert groei van inzicht en effectiviteit. Zelfs al wordt deze kritiek onderdrukt. Iedere revolutie verandert wel het politieke systeem maar niet onze manier van kijken en doen. De geschiedenis leert dat links of rechts op de langere termijn dezelfde resultaten geeft. Wetenschap is a-politiek en pacifistisch maar ondertussen. Het werkelijke systeem is onze manier van kijken en doen.

De oplossing is dus niet te vinden in wat wij voor het systeem verzinnen maar in iets dat we kunnen laten groeien tussen ons in. Het systeem stuurt op het nuttige en dat is niet slecht. Ook de bosjesmannen werkten om te leven. De oplossing ligt volgens mij in de alledaagse interactie tussen mensen en de natuur.

Deze was tot voor kort nog helemaal analoog. Maar in de vorige eeuw zijn onze handen in de aarde vervangen door machines. Sinds het begin van deze eeuw is de rest van de analoge interactie gekolonialiseerd door de effectiever gedachte digitale interactie. We hebben ons als mijnwerkers aangepast aan deze voor ons brein en lichaam zeer ongewone situatie.

Inmiddels is er geen weg meer terug we zijn overmeestert en tot slaven gemaakt. Ook hier chargeer ik om iets duidelijk te maken wat ik bedoel met het systeem. Er zit geen kwade wil achter. Het is hebzucht, ijdelheid en geilheid die de sociale mediaplatforms groot maakt met jaloezie als grote aanjager. En wij zijn het ook die het exploiteren. Het zogezegd nuttig (winstgevend) maken.

Meer ruimte voor onze natuur dus in het leven van alledag. Meer ruimte en rust voor natuur in de openbare ruimte. Dat is de logische oplossing. Het systeem zal dit niet voor elkaar krijgen. Wij moeten het systeem juist beteugelen door er anders naar te kijken en er anders mee om te gaan. Hier kan onze natuur ons helpen en meer dan dat. De natuur kan het organiseren. In je alledaagse leven, de natuur waarin je leeft, kun je zo iedere dag kleine stapjes maken in de goede richting. Leer de natuur, je eigen natuur kennen.

Deze kleine stapjes gaan de grote stappen in de verkeerde richting op termijn ver overschrijden. De geschiedenis staat aan de kant van de werkende ideeën en niet aan de kant van de domme macht. De richting waarin we bewegen is belangrijker dan de grootte van de stappen die we nemen. Het mysterie is niet iets buiten jezelf. Je bent het zelf. Jezelf en de wereld leren kennen is een eindeloze ontdekkingstocht en dat zal het blijven tot het einde der tijden. Persoonlijk vind ik dat een geruststellende gedachte. Het relativeert materiële vooruitgang en stimuleert creativiteit. Dit geeft ruimte in je alledaagse bestaan; er valt meer te beleven.

Aanwezigheid, vakmanschap en positiviteit in de uitvoering. Echte mensen, vertrouwen en samenwerken. Een heilige drie-eenheid die we weg hebben geautomatiseerd zou in ere hersteld dienen te worden als sturingsmechanisme in het publieke domein.

Ik heb dit niet allemaal zelf verzonnen. Het is overal te lezen. Er is en wordt op alle mogelijke manieren over geschreven. Wat ik hier zeg is eenvoudig te controleren. Heel wat mensen kiezen andere wegen laten hun eigen natuur groeien in ruimte die ze creëren binnen het systeem. Je kan niet buiten het systeem leven. Je moet buiten het systeem denken om ruimte te scheppen binnen het systeem voor je eigen natuur. Een aantal wegen zullen succesvol zijn. Zo leert de geschiedenis ons. Tegelijkertijd, de steen der wijzen is nog nooit gevonden en zal waarschijnlijk niet bestaan. Het leven blijft in de basis in- en uitademen, geven en nemen.