Praktische Existentie

Onze existentie is een mysterie. Niemand weet waar we vandaan komen en waarom we er zijn. Dat is volgens mij geen reden om deze vragen te negeren. Uiteindelijk zijn het zin en betekenis die ons leven vormgeven. In mijn beleving is zingeving een intrinsiek en bindend onderdeel van de soort. Al kunnen we de vragen hierboven niet definitief beantwoorden, we beantwoorden ze continu door hoe we leven en wat we belangrijk vinden.

Ieder concreet antwoord stuit op het kip en ei verhaal. Er is altijd iets voor en iets achter, oorzaak en gevolg zijn, lineair bekeken, oneindige reeksen. Op deze wijze vinden we geen sluitende antwoorden, maar antwoorden die wederom vragen oproepen. Het meest sluitende antwoord is dat ‘het ene’ uit ‘het andere’ voortkomt en dat wij dus uit het ‘vorige’ komen richting het ‘komende’. De Big Bang is hier de vroegste grens, er voorbij kunnen we voorlopig niet kijken. Ons bestaan is dus te zien als een gevolg van alles wat er gebeurd is. Dat is heel veel en onmogelijk te traceren. Het geheel is niet door het individuele te overzien. We richten ons op de grote lijnen, dat wat we kunnen waarnemen en benoemen.

De tijd stopt voor niemand, maar tijd is net als toeval of God een begrip in onze denkwereld. Inmiddels hebben we ontdekt dat in het allerkleinste, de kwantumwereld tijd heen en weer kan gaan. Op de een of andere manier gaat de tijd in onze wereld vooruit, dat zal een oorzaak hebben, het universum zit goed in elkaar. Je leest vaak in artikelen; waarom precies deze waarde voor deze constante? Als het net iets anders was geweest had de wereld niet bestaan. Hoe is dit zo precies afgesteld? Hoe weet het universum dit?

Er zijn in de kwantumwereld van elementaire deeltjes nog twee vreemde fenomenen, die we meten maar niet begrijpen in de klassieke zin. Non-localiteit en contextualiteit, de eerste gaat over het feit dat verstrengelde deeltjes elkaar op afstand beïnvloeden. Meting van het eerste deeltje bepaald tegelijkertijd die van de tweede. De tweede, contextualiteit, gaat over een deeltje dat afhankelijk van de meting andere uitslagen geeft. De context van de meting bepaald de uitslag. Dit alles is moeilijk te begrijpen, laat staan te visualiseren. Een alledaagse manier om het te begrijpen is via de kwantumwet; het geheel bepaalt de delen. Alles bestaat immers uit ‘kwantummateriaal’ en het is dus niet heel gek te denken dat deze principes ook in het alledaagse gelden. Als je er bij stilstaat lijkt het er wel heel erg op. Er zijn honderden factoren te vinden die invloed hebben op je leven en slechts een aantal hiervan heb je daadwerkelijk in de hand. Onze wetenschappelijke methode tracht al deze factoren te determineren en hun gewicht te wegen. Inmiddels gebeurt dit met Artificiële Intelligentie in wat we noemen Big Data wolken. Tegelijkertijd conflicteren deze data in de praktijk zo zagen wij allen tijdens de Coronacrisis, lock down remt de ziekte en overlijden, maar de collaterale schade is groter, zo blijkt achteraf. Het is als op zee, zonder de juiste instrumenten en kaarten lastig manoeuvreren. Achteraf is het makkelijk praten, dat is waar, maar als je het adagium, het geheel bepaalt de delen serieus neemt had je dit kunnen voorzien. De wal keert altijd het schip, we kunnen slechts dat doen wat ons is gegeven. Het geheel bepaalt wat ons is gegeven en wij kunnen niet anders dan dat met schade en schande uitvinden.

De klimaatcrisis komt niet uit de lucht vallen, maar is door onze activiteiten gecreëerd. Om deze op te lossen moeten we de gehele aarde in ogenschouw nemen met alles erop. We zouden ons ook dienen te realiseren dat we de natuur, die natuurlijk ook onze natuur is, niet zomaar naar onze hand kunnen zetten. Niet alles is te genezen of te repareren; slechts het ons gegeven gedeelte. Als er iets is dat echt kan genezen is het de natuur zelf die het doet of toestaat. Als er iets is dat ons leven zin en betekenis geeft is het wederom onze natuur. De natuur als geheel vormt iedere dag onze zin en betekenis, omdat wij er onderdeel van zijn. Zin en betekenis is het voedsel van ons brein. Op een platte manier zou je kunnen zeggen; het zorgt voor fijne stofjes die een prettig gevoel geven. Logischerwijs hebben wij een ‘God’ nodig om het mysterie te spiegelen; een gesprekspartner in het niet-waarneembare. Dit betekent niet dat God een fabeltje is, maar een onderdeel van onze leef- en denkwereld. Zoiets als liefde of waarheid, iets van betekenis voor ons. Het voordeel van het ‘bepalende geheel’ als concept is dat je het kunt definiëren als het al, al wat bestaat. Woorden, begrippen en gevoelens alles hoort erbij. Zo wordt de vraag waar wij vandaan komen en waarom wij hier zijn eenvoudiger en concreter te beantwoorden, echter slechts op individuele basis. Er zijn simpelweg geen eenduidige algemeen geldende antwoorden. Dit is een eenvoudig te controleren feit als je om je heen kijkt; er zijn altijd meerdere verhalen, voor- en tegenstanders. Wellicht is dit een evolutionair voordeel en wint uiteindelijk het beste idee of het beste verhaal. Zou zomaar kunnen en wellicht praten ideeën met elkaar via mensen en vormt dit de hogere zingeving in ons leven.

We kunnen eenvoudig vertellen waar we vandaan komen en waarom we hier zijn als we ons eigen levensverhaal vertellen. Het is ook logisch dat we als tribale sociale soort deze levensverhalen synchroniseren; waarden en normen gaan delen als groep. We weten ook dat deze verhalen per groep verschillen, maar een ding gemeen hebben; ze gaan allen over de zin en de betekenis van ons bestaan.

De traditionele godsdiensten claimden millennia het recht op het universele verhaal; te vuur en te zwaard en doen dit nog steeds. De wetenschap heeft de laatste twee eeuwen de universele waarheid geclaimd maar is tegen de grenzen van haar kunnen gelopen. Inmiddels leven we in een globale wereld en traditionele lokale groepsidentiteiten staan onder druk. Er ontstaan nu continu nieuwe groepen en identiteiten, die niet meer plaatsgebonden zijn. Dit is wat je zou kunnen noemen de post moderne werkelijkheid waarin geloof en wetenschap elkaar de hand kunnen schudden. Ze weten het beiden niet. Godsdienst of levensovertuiging gaat over de zin van het leven en wetenschap over de feiten van het leven. Zin en feiten lopen door elkaar heen in non-locale en contextuele processen en zijn slechts globaal te scheiden. Dat wil zeggen er zit altijd wat betekenis in een feit en er zit altijd wel een feit in betekenis.

Wat is nu het praktisch nut van deze exercitie? Met het denken over dit soort existentiële vragen doe je als het ware een paar stappen naar achter, zo zie je meer verbindingen en patronen. Context wordt allesbepalend en zogenaamde non-lineariteit of onvoorspelbaarheid wordt onderdeel van je analyse. Onze wereld is zowel voorspelbaar als onvoorspelbaar. Het lijkt op een auto waarvan het stuur en de pedalen niet altijd goed werken. Toeval is afgebakende voorspelbaarheid; een dobbelsteen gooit een t/m zes en geen zeven. Werkelijke onvoorspelbaarheid zorgt er voor dat er dingen gebeuren die we niet hadden voorzien. Ik heb het nu niet over ziekte, natuurrampen, oorlog, economische crisis, e.d., die verwachten we immers min of meer. Als het gebeurt komt het koud op ons dak vallen, maar we weten dat het kan gebeuren. Ik doel op zaken die we echt niet verwachten, die we dus ook niet goed herkennen of verkeerd interpreteren. Dit zijn zonder uitzondering inzichten gekoppeld aan ideeën. Wetenschappelijke vondsten zetten alles op zijn kop. Zo ook het idee dat mannelijkheid en vrouwelijkheid qua sex en genderidentiteit in elkaar overlopen. Het duurt dan ook lang voor dit type ontwrichtende ideeën doordringen tot wat we tegenwoordig de mainstream noemen. Het zijn zonder uitzondering nieuwe manieren van kijken en omgaan met onszelf en de natuur. Als je ideeën als levende wezens beschouwd, een soort virussen die door en in ons leven, kun je stellen dat het anti racismevirus, het LHBT virus en het me-too virus hun plek aan het veroveren zijn in onze breinen en levens, waar ze tegengestelde ideeën bevechten. Van idee veranderen doe je niet zomaar. De ideeën die winnen zijn de meest overtuigende ideeën in een tijd. Er zijn ook altijd volop ‘onzinnige’ ideeën in omloop en dit is wat mij betreft te zien als een poel, waarin echt werkende nieuwe ideeën kunnen ontstaan. Want de winnende ideeën van deze tijd zijn zeker de verliezende van een volgende tijd.

Wat is een werkend idee? God heeft als idee goed gewerkt en is nog steeds niet afgedaan. Liefde ook zo’n prachtig idee, waar haat en jaloezie voordurend aan knagen, maar waar we in blijven geloven en het voortdurend bezingen. Probeer je een wereld voor te stellen zonder het begrip liefde. Dat is best lastig. Tegelijkertijd verandert wel het idee hoe wij God en liefde zien en beleven.

De uitspraak, ‘dat kan geen toeval zijn’, wil vaak zeggen dat er een hogere/andere macht in het spel is die wij niet kennen. De uitspraak. ‘dat is gewoon toeval’, wil zeggen dat het ‘niets bijzonders is’. Dit terwijl ‘toeval’ een geconstrueerd begrip is uit de kansberekening en tegelijkertijd een wapen tegen het ‘hogere en mysterieuze’. In de Middeleeuwen waren mensen erg bijgelovig en zagen overal de hand van God. Het begrip ‘toeval’ heeft ons hiervan bevrijdt door het onderliggende wereldbeeld; ‘alles hangt samen en God bepaalt’ op te blazen. Ironisch genoeg bewijst statistiek dagelijks dat juist alles gecorreleerd is en in percentages gewogen kan worden. Alles hangt dus wel degelijk samen maar anders dan gedacht. Inmiddels kun je functioneel psychologisch beweren dat rituelen als, kaarsjes branden en bedevaarten, rust geven in zaken waar je geen invloed op hebt.

Wat ik in deze column doe is de vraag ‘waarom zijn wij op aarde?’ complex maken en verkennen wat de verbindingen, consequenties en patronen zijn. Dit is natuurlijk een kleine verkenning en iedereen vindt andere connecties en betekenissen. Tegelijkertijd is dit dus niet onzinnig, maar juist heel zinnig omdat ideeën over onszelf en de wereld ons bestaan vormgeven. Je manier van kijken bepaalt je manier van doen en je manier van doen bepaalt je manier van kijken. Het is niet anders. Dus ja de vragen; ‘Waar komen wij vandaan?’ en de vraag ‘Waarom bestaan wij?, zijn de meest praktische vragen die we onszelf kunnen stellen als we willen veranderen.