Van een lineair naar een complex paradigma voor alledaags gebruik

Er is een paradigma wisseling gaande. Wat betekent dat voor ons alledaagse leven? Je leest er volop over in wetenschappelijke literatuur maar in de populaire media dringt dit vooralsnog niet door. Laat ik beginnen met uit te leggen wat een paradigma is.

Een paradigma is een verzameling aannames over de wereld en ons mensen waar vanuit we onze feiten beoordelen en onze kennis opbouwen. Het moderne paradigma kent een scheiding objectief-subjectief, een universum en wij mensen hebben lichaam en geest. De meeste gelovigen geloven dat onze ziel, de geest dus, onsterfelijk is en dat we op aarde een opdracht hebben. Dit is een conflicterend wereldbeeld want de wetenschappelijke versie kan geen uitspraak doen over de vraag of wij eeuwig leven. De humanistische opdracht is rechtvaardig, eerlijk en liefdevol zijn.

Rechtvaardigheid vinden we belangrijk en zo zijn er meer zaken waarmee we ons mens zijn samen met goed en kwaad definiëren. Hoe wij feiten beoordelen en verbinden hangt af van hoe wij naar onszelf en de wereld kijken. Het is mijns inziens belangrijk dat er een alledaagse variant is van het nieuwe complexe paradigma dat aan het ontstaan is in het wetenschappelijke denken. In alledaagse termen is een paradigma ons mens- en wereldbeeld. Dat maakt het een stuk begrijpelijker.

Het oude moderne perspectief heeft als basis een oorzaak-gevolg redenering en is in die zin lineair te noemen. Het ene volgt uit het ander. Bijvoorbeeld een ziekte wordt veroorzaakt door een ziektekiem. Dat werd ontdekt toen eenmaal de microscoop was uitgevonden. Nu weten we dat dit slechts een van de noodzakelijke voorwaarden is naast andere noodzakelijke voorwaarden om ziek te worden. Dit wordt gewoonlijk in percentages weergegeven. Er is bijna nooit sprake van een enkele oorzaak en er zijn vaak vele oorzaken. In het complexe paradigma zijn er zelfs oneindig veel factoren die mede een uitkomst bepalen. De causaliteit is hier anders gedefinieerd; het geheel bepaalt de delen. In het lineair paradigma kan een vlinder een storm veroorzaken. In een complex paradigma niet. Er zijn altijd meer factoren en de bloem waar die vlinder net naar toe vloog is natuurlijk ook een factor enzovoort.

De stijgende temperatuur en het ontstaan van meer stormen heeft een directe relatie. Een noodzakelijke voorwaarde zogezegd. Dat is een vlinder niet. Een om het even toevallige gebeurtenis kan het begin zijn van een keten die leidt tot een storm. Alles hangt met alles samen. Er zijn vele lineaire ketens die tot een storm leiden. Vergelijk het met een stamboom. In een complex wereldbeeld zijn wij mensen en de wereld een samenhangend geheel. Dit betekent dat ons gemeenschappelijk gedeeld materiaal 'gebeurtenissen' zijn. Einstein zei het al: ’een elementair deeltje is een gebeurtenis’. Het zijn de kliks in de detectoren, de wisselingen van een magneetveld, de vele trillingen die resoneren, elkaar versterken en uitdoven. Het is dat waaruit we bestaan dat we meten en waar we onze theorie op los laten. De kwantumwereld is wonderlijk en ver voorbij wat wij ons kunnen voorstellen.

Voor alledag betekent dit dat het mysterie in en om ons heen is. We zijn er mee verbonden. Het is wiskundig eenvoudig dit mysterie, deze nooit-kennis, topologisch (positioneel) in het midden te plaatsen. Wij worden vastgehouden door het mysterie; dat wat wij nooit zullen kennen, terwijl wij steeds meer ontdekken en uitvinden. Kennis groeit tussen nooit-kennis en vernietigt oude kennis dat kan wiskundig worden benaderd. Het is niet voor niets dat onze hersenen in het lineaire redeneren vaak niet meer dan drie stappen onthouden en toepassen. Je komt immers al snel bij de nooit-kennis uit. Het heeft geen zin muggen te ziften om te overleven. Tenminste niet voor iedereen. Iedere soort kent muggezifters. Zin en betekenis wordt gevormd in het paradigma waarmee je kijkt.

Conclusie voor alledaags gebruik.

Als je manier van kijken verandert, verandert je manier van doen. Als onze manier van kijken verandert, verandert onze manier van doen. Veranderen doe je immers samen. In een complex wereldbeeld ben je niet los te denken van je omgeving en je medemens.'De omgeving van de mens is de medemens' Jules Deelder.

Je bent een gebeurtenis in een grotere gebeurtenis en op allerlei manieren verbonden. Als dus je omgeving verandert, verander je ook zelf.

We hebben nu twee handvatten om te veranderen. Onze manier van kijken en doen en onze leefomgeving. Dit alles komt samen in ons leven van alledag waar we qua tijd en plaats gevangen zitten. Hier leven wij, hier vinden onze 'metingen', onze gebeurtenissen, onze avonturen, plaats. Wetten, boeken en media horen bij dit alledaagse leven. Ze reflecteren erop en inspireren of manipuleren gebeurtenissen. Alles wat je meemaakt en waarvan je je bewust bent interpreteert je vanuit je perspectief, je paradigma. Alles is met alles verbonden, direct of indirect. We zijn ons vanzelfsprekend maar bewust van een klein deel hiervan. Datgene wat we kunnen herkennen en zinvol vinden.

Ze hebben ooit een Papoea uit Nieuw Guinea die nog nooit in aanraking was geweest met onze westerse cultuur. Een spetterend bewegende reclamedisplay op Times Quare in New York laten zien. Het enige wat de Papoea zag was een kip. Die kende hij, de rest niet. De onderzoekers hebben de reclames nog eens goed bekeken en inderdaad er zat een kip tussen die ze in de kakafonie niet was opgevallen.

Ik vind het belangrijk gesprekken te beginnen met het 'perspectief' omdat je anders al snel in kronkelende lineaire treintjes verzeild raakt waar je niet meer uit komt. Het complexe perspectief vraagt een observatiepositie (een manier van kijken) waarbij je zowel naar jezelf als je omgeving kijkt. Dat is namelijk één ding in de analyse. De vraag naar de oorzaak is taboe en wordt vervangen door; waar zou dat mee te maken kunnen hebben? Statistiek is het wiskundige instrument om complexiteit te benaderen. De vraag is dus; waar is ‘een fenomeen’ allemaal mee verbonden en wat is de kans dat ze samen optreden in een continu patroon. Dit is dezelfde wiskunde als de kansberekening waar een elektron zich kan bevinden. Het gaat er in de complexe analyse niet om de oorzaak te vinden, bijvoorbeeld de ziektekiem, maar om de situatie te beschrijven en de kansen dat dingen gebeuren. Er is altijd toeval in het spel zouden we dat vroeger noemen. In het complexe wereldbeeld noemen we dat kansen die ontstaan en verdwijnen. De kansen beschrijven de realiteit en dat is het toeval. Het toeval beschrijft de realiteit is een te rechtvaardigen conclusie.

In complexe systemen komen singulariteiten voor. Een singulariteit is in het algemeen een ongewoonheid, een ongewone gebeurtenis, iets waar de normale regels niet meer geldig zijn of toegepast kunnen worden. Bijvoorbeeld natuurrampen en conflicten deze zijn vaak moeilijk te voorspellen en zeker de uitkomst. Wel dat er ‘iets’ zal gebeuren, maar wanneer en hoe is niet te voorspellen. De huidige discussie rond het klimaat toont dit duidelijk aan. Er gaat' iets' gebeuren, iets ontwrichtends, maar wat? De enige strategie die mogelijk is vanuit een complex perspectief is 'iets' aan de omgeving en iets aan onze manier van kijken en doen te veranderen zodat we de singulariteit, de ongewoonheid, kunnen bufferen. Dus temperatuurstijging remmen en natuurrampen bufferen zodat de ontwrichting op te vangen is.

Ik hoop dat ik duidelijk heb gemaakt dat een paradigmawisseling niet iets is wat ons niet aangaat maar iets waar we als mensheid langzaamaan naar toe bewegen en dan kan je het maar beter op tijd weten. Je hebt er echt wat aan in je dagelijks leven jezelf als een gebeurtenis te zien. Daar is volop plaats voor een ziel en liefde maar die moet je wel vinden. De ziel en liefde zijn immers ook gebeurtenissen in een patroon dat beweegt en in kan storten. Welkom in de complexe wereld.