Voorspelbare Onvoorspelbaarheid

Een leraar op het VWO zei ooit dat het alledaagse leven op een flipperkast lijkt. Je kan nooit voorspellen wat de bal precies doet, maar ooit verdwijnt hij. Een ding weten we zeker; we gaan dood, maar de weg erheen en wanneer is lastig te voorspellen. Hetzelfde geldt ook in de kwantumwereld; de wereld van het allerkleinste. Je kunt met grote zekerheid de kans berekenen dat je een deeltje ergens vindt. Maar of je het ook echt daar vindt hangt af van de meting af. De zekerheid die we kunnen berekenen is de kans dat iets gebeurd. De kans is voor onze dood is in ieder geval 1.

Dit voorspelbare onvoorspelbare geldt voor alle complexe systemen. Dat zijn in de eerste plaats levende systemen, deze zijn van nature complex en als ze interacteren groeit deze complexiteit exponentieel. Machines zijn in veel mindere mate complex en hun gedrag is dus beter te voorspellen of te sturen. Alle objectieve manieren om de werkelijkheid te benaderen trachten deze te versimpelen en voorspelbaar te maken. Waarom zou je iets wat ingewikkeld is nog ingewikkelder maken?

De wet van de zwaartekracht is een formule die de ‘kracht’ tussen verschillende massa’s beschrijft. Supersimpel, er is inmiddels een betere bredere theorie incluis formules; de relativiteitstheorie, die ruimte, tijd, massa en energie verbindt. Hierdoor worden de voorspellingen nauwkeuriger. Allemaal simpel en uiterst logisch. Maar dan is daar de ‘kwantumwereld’ waar de fysici begin vorige eeuw op stuitten in het allerkleinste; waar ‘iets’ zich als 'deeltje' of als ‘golf’ kan manifesteren afhankelijk van hoe je het meet. Dat was lastig, want wat was het nu? En hoe kon dit verklaard worden? We hebben het overigens nog steeds niet verklaard, maar inmiddels is er sinds de jaren twintig van de vorige eeuw de Schrödinger golfvergelijking; waarmee je de kans kunt berekenen waar een deeltje, bv elektron zich zou kunnen bevinden en hoe het reageert. Alles is verbonden, het is complex, symmetrisch, maar net niet helemaal. De golfvergelijking hebben ze ‘toevallig’ gevonden en hij voorspelt beter dan wat dan ook. Niemand lijkt er gelukkig mee. Schrödinger zelf en ook Einstein hadden er moeite mee. Beroemd is het verhaal over Schrödinger’s kat die tegelijkertijd leeft en dood kan zijn. Dat kan niet en toch maakt de golfvergelijking het ‘mogelijk’.

Ik zal hier niet verder op ingaan, omdat ik het zelf natuurlijk ook niet begrijp. Wat ik in deze column wil duidelijk maken is dat voorspelbare onvoorspelbaarheid ook voor ons dagelijks bestaan geldt. En dat dit net zoals bij deeltjes redelijk voorspelbaar is maar pas bij ‘meting’ duidelijk wordt. Dat het gehele complexe systeem bepaalt wat we waar en wanneer meten; the proof of the pudding is in the eating..

Dat lijkt op de flipperkast van het alledaagse leven; je verliest ooit de bal, maar je weet niet hoe en wanneer. We leven zelf dus ook in een kwantumwereld, waarbij we bijvoorbeeld de kans weten dat twee geliefden ooit gaan scheiden. Deze is er meer dan de helft, groter dan 0,5, maar wie precies, waar en wanneer weten we nooit zeker. We kunnen natuurlijk wel factoren vinden die de kans dat geliefden gaan scheiden groter maken. Dit zijn systeem factoren en individuele factoren. Met de eerste kunnen we de flipperkast veranderen en met de tweede de flipperaar. Dat is wat de wetenschap momenteel doet. Multi-factoriële complexiteit, zoals ik al eerder schreef, is de nieuwe ster aan het wetenschappelijk firmament. De coronacrisis is bij uitstek complex; er is veel onduidelijk, maar ook veel duidelijk. Het virus bestrijden betekent ook de samenleving schaden. Wat de meest verstandige aanpak is of zou zijn geweest weten we pas over vele jaren. Noodgedwongen achteraf, want welke kansen worden benut en welke niet is de intrinsieke onzekerheid.

Dit ‘achteraf’, a posteriori, zoals wetenschappers het noemen, is de enige mogelijkheid tot zekerheid. Een stelling (hypothese) kan slechts worden ‘ontkracht’ volgens de regels van het spel. Als ‘iets’ is bewezen betekent dit dat de stelling nog niet is onderuitgehaald. Als je dus zegt, ‘dat je de wetenschap moet vertrouwen’, gaat dat over hun methode en niet de uitspraken. Een goed wetenschapper zal deze altijd met argwaan bezien anders is er geen kennisgroei mogelijk.

Wat die leraar op de middelbare school zei is me altijd bijgebleven. Het komt erop neer dat als het leven een flipperkast is, je beter de kast kunt veranderen dan de flipperaars. Namelijk een andere kast verandert automatisch de manier van spelen. De flipperaars allemaal veranderen is vele malen moeilijker. Wetten en regels bepalen een spel; de kast is daar een gevolg van. Onze samenleving is voor een groot deel het gevolg van de markt, de wetten en de handhaving hiervan. Alle moralisten onder ons, die het individu de schuld geven van misstanden, zouden zich meer dienen te verdiepen in de omstandigheden en het spel alvorens te oordelen. Mijn ervaring is dat als je door deze voorspelbare complexiteitsbril naar de onvoorspelbare werkelijkheid kijkt, je beter begrijpt hoe alles samenspeelt. Dat is slechts een begin want als je een actie gaat doen kun je niet precies de uitkomst vertellen. Tenzij het natuurlijk een simpele actie is zoals tegen een bal trappen. Een hersenchirurg zei me ooit, dat het verwijderen van een tumor uit de hersenen leek op een rauw ei uit een bak yoghurt halen. Inmiddels zijn de operatietechnieken verbetert en lukt het steeds beter. Maar ooit is iemand eraan begonnen. Zo gaat dat met de meeste dingen het begint altijd met vallen en opstaan. Als je de eerste keer flippert, ben je de bal zo kwijt. Alle vaardigheden vergen oefening; goed inschatten en snelle reactie. Onze hersenen weten dit al sinds we bestaan en gedragen zich conform; blijven proberen en aanpassen tot het lukt. Het geeft evenwel te denken dat we vooral gefocust zijn op de flipperaars, de individuen, maar niet op de kast, de omstandigheden. Het is vele malen makkelijker een kast te veranderen, de kansen dat een bal verdwijnt, de moeilijkheidsgraad voor hoge scores, en dergelijke, dan een flipperaar. Dit is de les die ik mensen wil meegeven. Individuele ontplooiing hangt af van de flipperkast waarmee je speelt en natuurlijk van je talent en inzet op die flipperkast. Als je dus het gedrag van mensen wil veranderen kun je beter de omstandigheden (flipperkast) veranderen. Als dus weet (feit) dat 94% van onze ziekteoorzaken afkomstig zijn van onze moderne levensstijl moeten we toch eens stilstaan bij het feit of we zo willen blijven leven of dat we voor een eenvoudigere kast gaan; eentje met lichtjes en mechanische bouncers. Eentje, die we begrijpen…en waar we minder stress van krijgen en leuk samen kunnen spelen.