Wereldbeeld en mensbeeld

Begin dit jaar ben ik begonnen aan wat ik noem een serie populair wetenschappelijke columns die samen een essay vormen. Het is een voortgaande poging te duiden hoe ik de wereld en mezelf zie. Volgens mij doet iedere schrijver dat op ieder zijn eigen wijze. Woorden zijn nooit helemaal zuiver en formuleringen voor meerdere interpretatie vatbaar. Dan is er nog de relevantie van de boodschap versus de stijl. Je kunt iets heel zinvols krakkemikkig zeggen en onzin smaakvol brengen. Je hoort tegenwoordig (en vroeger waarschijnlijk ook) dat er een ‘nieuw wereldbeeld’ nodig is. We kunnen niet meer voortgaan de aarde en elkaar te exploiteren in naam van de vooruitgang. Groei kan niet eindeloos zijn. In feite is het nieuwe wereldbeeld er al; de aarde is een ecosysteem en wij als sociale soort zijn daar onderdeel van. We zijn niet de baas en kunnen niet doen wat we willen. Ik zal hier geen filosofische beschouwing over ethiek geven maar ik wil de existentiële dimensie duiden en dat heeft te maken met het ‘nieuwe paradigma’. Een paradigma vormt de basis het uitgangspunt van wetenschap en dus ook van de kennis die het oplevert. Ik heb er al eerder een column aan gewijd. Het idee dat de werkelijkheid een ‘te ontdekken waarheid’ in zich heeft is deels waar en deels niet waar gebleken. In de allerkleinste kwantumwereld en de eindeloosheid van het universum stuitten we op ‘grenzen’ waar we niet voorbij kunnen. De meest fundamentele formules zijn uiteindelijk kansberekeningen waar ‘iets’ zich bevindt of welke snelheid het heeft. Je kunt niet beiden meten. Dit zijn harde grenzen, maar toch ontdekken we iedere dag nieuwe dingen en ons wereldbeeld en mensbeeld ontwikkelen zich binnen deze ‘grenzen’. Het zijn eigenlijk geen grenzen maar zoals Robbert Dijkgraaf het stelt; ‘Het lijkt op een ordelijke wereld gebouwd op chaos.’ Daar bevindt zich de paradigma shift van deze tijd die gaat van lineair oorzaak-gevolg denken naar niet-lineair complex denken. Als je de wetenschap een beetje volgt zie je dat het begrip ‘complexiteit’ en de bijhorende wiskundige modellen furore aan het maken zijn. Een termietenheuvel is een architectonisch kunstwerk, maar waar is het plan om dit te maken. Dat is er dus niet en toch ontstaat het. De soort als geheel weet hoe het moet en doet het keer op keer. Alles speelt prachtig samen en ook andere dieren en planten doen mee. Het is complex, stort in elkaar bouwt weer op, etc. Inmiddels zijn er zeer bruikbare modellen die deze processen enigszins beschrijven en deze zijn ook weer op kansberekening gebaseerd. De wetenschap heeft in haar streven naar verklaringen een sluier opgelicht, die de werkelijkheid nog fantastischer maakt dan welke mythe of sage we maar kunnen verzinnen. We kunnen weer ‘nieuwe verhalen’ gaan vertellen over de gebeurtenissen, de patronen die terugkeren en er zullen vast ook ‘nieuwe goden’ komen, als deze er al niet zijn. Dat is wat mij betreft de ultieme consequentie van het nieuwe complexiteitsparadigma. We zijn in een sprookje beland waar we de aarde en onszelf moeten redden. Maar we weten natuurlijk niet hoe. Ook zo’n dingetje in de complexiteit; je kan niet in de toekomst zien. Het plan ligt niet ter inzage en het is maar de vraag of er een plan bestaat of iets anders. We overzien het geheel ten principale niet. We worden dus steeds verrast en als we eenmaal iets begrijpen, komen er weer nieuwe verrassingen. U begrijpt het een eindeloze weg… we hebben een richting nodig om ons te kunnen bewegen in deze complexe wereld. Het enige wat richting kan geven is een doel. Deze zijn er in twee soorten, degene die je kunt bereiken en degene die je niet kunt bereiken maar wel richting geven. Een goed mens willen zijn hoort bij de laatste categorie. Er is nog iets anders, je hebt geen idee wat je kunt bereiken tot je het bereikt.

Onszelf redden en de aarde is te veelomvattend want het zijn vaak tegengestelde doelen. De aarde redden is simpeler en uiteindelijk belangrijker voor alles wat leeft. De discussie of de aarde werkelijk in gevaar verkeert is relevant, maar gepasseerd. Je wacht simpelweg niet als de patiënt lijdt. Ik moet denken aan wat Einstein ooit zei, toen men hem vroeg wat hij zou doen als hij nog maar een uur had om de wereld te redden. Hij antwoordde: ‘ ik zou vijftig minuten gebruiken om het probleem te analyseren en dan tien minuten om het op te lossen. Dat zijn wijze woorden en daarom moeten we naar een ‘nieuwe manier van analyseren’ als we ‘nieuwe problemen’ willen oplossen. Einstein heeft ook gezegd: ‘op dezelfde manier vind je niet iets anders’. Ieder object hangt met vele objecten samen en al deze objecten beïnvloeden elkaar. Ook het object (wijzelf) dat meet (waarneemt) is onderdeel van dit geheel. De wereld werkelijk redden of zelfs maar verbeteren is een complexe aangelegenheid waarbij je nooit weet of je niet indirect ‘iets’ juist verslechtert hebt. Ik benadruk dit, het feit dat je het nooit echt zeker kunt weten en zeker niet als je na duizend jaar zou kunnen terugkijken. Om niet te verdwalen in de complexe analyse gebruik je een aantal simpele regels. Ik gebruik ze ook bij het tuinieren. Alles wat je wil zit al in het geheel dat je bestudeert. Bij een park is dit letterlijk de natuur die komt aanwaaien en die er al is. Verder is aandacht en vakmanschap nodig en dat leer je gaandeweg. Je kunt met geen mogelijkheid voorspellen hoe het er precies uit gaat zien, maar je kunt wel patronen zien. Zoals je naar een tuin of landschap kunt kijken kun je ook naar de wereld en jezelf kijken. Het zijn in essentie dezelfde complexe systemen die dezelfde wetten volgen, hetgeen je kunt zien aan de patronen in de gebeurtenissen om je heen. Complex is complex, het is hier net als bij oneindigheid. Het ene kan niet meer oneindig zijn dan het ander. Het kan hooguit groter zijn maar even oneindig. Levende wezens zijn per definitie complex, machines zijn dit niet maar procedures en wetten weer wel, vanwege onze ‘complexe connectie’ ermee. Jezelf en je leven dus als een tuin zien; een levend ecosysteem verbonden met al het overige is niet al te moeilijk. “Your heart is like an ocean, mysterious and dark’ zoals Bob Dylan zingt. Het grote voordeel is nu dat je jezelf als ‘tuin’ kunt bestuderen, waarvan jezelf de ‘tuinier’ bent. Zo leer je hoe het ecosysteem dat jezelf bent samenhangt in complexiteit. Het lijkt mij dat als ieder van ons, zichzelf zo zou zien, we dan ook met zijn allen onze omgeving en de aarde zullen gaan zien. Dat is voor een gedegen analyse van wat ‘we met zijn allen moeten doen’ wel zo handig. Net zoals kinderen tafels leren zouden ze ook met complexiteit kunnen spelen, de getallen en hun ‘magische wereld’ op een andere manier ontdekken. De natuur is immers een groot wiskundige ze voert continu de meest complexe berekeningen als vanzelf uit tot verbazing van de slimste wiskundigen onder ons. Overal waar je kijkt zie je verbindingen en patronen, die soms rustiek kabbelen en soms een woeste stroom vormen, maar meestal een verwarrend schouwspel leveren omdat alles door elkaar heen loopt.

Tot zover de existentiële dimensie. Hoe vertaal je dat naar de praktijk van alledag?

Daarvoor hebben we de statistiek, ook weer gebaseerd op kansberekening. Statistische data geven een indruk van de connectie en de sterkte hiervan. Bij de juiste interpretatie levert dit bruikbare informatie over het gedrag van het complexe geheel in specifieke gevallen. Het grote voordeel is dat lineair denken heel bruikbaar is in complexe situaties om de waarde van de data te duiden. Waar komen ze vandaan hoe zijn ze gegenereerd, e.d. Je checkt zo de connectie met de werkelijkheid en context. Dat doet iedere goede wetenschapper, dat is niet nieuw en nog steeds zeer nuttig. Het niet-lineaire bestaat eruit dat je er patronen of regels in ontdekt, die universeel zijn. Dit gebeurt al sinds mensenheugenis in kunst en religie en hier geldt dat niet te checken is of dit ook ‘werkelijk’ zo is. Dat is de vraag waar we in verdwaald zijn, zoals ik eerder betoogde. De vraag is te beantwoorden op een ‘nieuwe manier’; we zijn een werkelijkheid in een werkelijkheid die werkelijk bestaat. Dat zou een mantra kunnen zijn van het nieuwe complexiteitsparadigma; het geheel bepaalt de delen en niet omgekeerd. Er is geen ontsnappen mogelijk we moeten de aarde (het geheel waarin we leven) redden als we onszelf willen redden.